Đặc điểm dịch tễ học nhiễm sán lá gan nhỏ tại một số xã của tỉnh Phú Yên, Yên Bái và hiệu quả biện pháp can thiệp (2020-2023)

Luận án tiến sĩ y học Đặc điểm dịch tễ học nhiễm sán lá gan nhỏ tại một số xã của tỉnh Phú Yên, Yên Bái và hiệu quả biện pháp can thiệp (2020-2023). Sán lá gan nhỏ (SLGN) thuộc lớp Sán lá gồm 3 loài Clonorchis sinensis Opisthorchis viverrini, Opisthorchis felineus, lây truyền cho người và động vật qua đường tiêu hóa do ăn phải nang ấu trùng còn sống trong cá [1], [2]. Trên thế giới, ước tính có ít nhất 15 triệu người nhiễm loài sán này, chủ yếu ở Trung Quốc, Việt Nam, Hàn Quốc và vùng Viễn Đông của Nga, hơn 200 triệu người nằm trong vùng nguy cơ cao [1], [2], [3].
Tại Việt Nam SLGN được xác định gồm 2 loài Clonorchis sinensis và Opisthorchis viverrini với tỉ lệ nhiễm dao động từ 0,2 – 37,5%[4], [5], [6]. Clonorchis sinensis phân bố ở ít nhất 32 tỉnh/thành phố, tập trung chủ yếu ở khu vực phía Bắc [1], [2], [5] còn Opisthorchis viverrini thì ở các tỉnh khu vực miền Trung, Tây Nguyên, Nam Bộ. Các loài SLGN có thể gây viêm đường mật mạn tính, xơ gan và ung thư đường dẫn mật. Các nghiên cứu trước đã chỉ ra rằng, nhiễm SLGN có liên quan rất chặt chẽ với ung thư đường mật [4]. Vì vậy, cơ quan nghiên cứu Ung thư Quốc tế đã xếp SLGN vào nhóm nguy cơ các tác nhân gây ung thư loại một [7], [8].
Phân tích di truyền rất có ý nghĩa trong giám định loài, nghiên cứu dịch tễ học, phòng chống bệnh và giải thích tác động qua lại giữa ký sinh trùng và vật chủ [2], [9]. Mặc dù vậy, sự đa dạng di truyền của SLGN vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam [2], [9], [10].

Tại Việt Nam, nhiều xã trong cả nước nơi người dân có thói quen ăn cá chưa nấu chín tồn tại phổ biến lâu đời [7]. Những năm qua đã có nhiều nghiên cứu khác nhau về đặc điểm dịch tễ, các yếu tố liên quan, khu vực phân bố, cũng như các nghiên cứu chẩn đoán điều trị và phòng chống bệnh SLGN [11], [12]. Tuy nhiên, các nghiên cứu trước vẫn còn bộc lộ nhiều khoảng trống. Thứ nhất, dữ liệu dịch tễ học toàn diện về tỉ lệ nhiễm ở động vật chủ chính, vật chủ trung gian chỉ tập trung ở một vài điểm nhất định. Các nghiên cứu cùng lúc tiến hành ở hai khu vực khác nhau chưa nhiều. Thứ hai, các công trình về đánh giá hiệu quả can thiệp, bao gồm truyền thông thay đổi2 hành vi, chiến lược tầm soát và điều trị cộng đồng, còn ít và chưa đầy đủ.
Điều này cho thấy sự cần thiết của một nghiên cứu quy mô, kết hợp dịch tễ học, y sinh học phân tử và khoa học hành vi để có cơ sở xây dựng chiến lược kiểm soát bền vững. Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn và khoa học đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Đặc điểm dịch tễ học nhiễm sán lá gan nhỏ tại một số xã của tỉnh Phú Yên, Yên Bái và hiệu quả biện pháp can thiệp (2020-2023)” được thực hiện với các mục tiêu sau:
1. Mô tả đặc điểm dịch tễ học sán lá gan nhỏ tại một số xã thuộc Phú Yên, Yên Bái (2020 – 2023).
2. Xác định loài và đặc điểm đa hình di truyền gen ty thể Cox1 của sán lá gan nhỏ lưu hành tại các điểm nghiên cứu.
3. Đánh giá hiệu quả biện pháp truyền thông phòng chống sán lá gan nhỏ tại cộng đồng

MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ …………………………………………………………………………………….. 1
Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU …………………………………………………… 3
1.1. Lịch sử nghiên cứu sán lá gan nhỏ……………………………………………………. 3
1.2. Đặc điểm dịch tễ học sán lá gan nhỏ…………………………………………………. 4
1.2.1. Đặc điểm sinh học và phân bố sán lá gan nhỏ…………………………………. 4
1.2.2. Vật chủ trung gian……………………………………………………………………… 10
1.2.3. Tình hình nhiễm sán lá gan nhỏ trên thế giới và tại Việt Nam…………. 12
1.2.4. Các yếu tố nguy cơ nhiễm sán lá gan nhỏ……………………………………… 21
1.3. Các phương pháp nghiên cứu xác định loài sán lá gan nhỏ………………… 23
1.3.1. Xác định loài bằng các phương pháp truyền thống ………………………… 23
1.3.2. Phương pháp sinh học phân tử…………………………………………………….. 26
1.4. Các biện pháp phòng chống bệnh bệnh sán lá gan nhỏ tại cộng đồng …. 31
1.4.1. Nguyên tắc phòng chống bệnh sán lá gan nhỏ……………………………….. 31
1.4.2. Điều trị người nhiễm sán lá gan nhỏ…………………………………………….. 32
1.4.3. Các biện pháp phòng chống bệnh sán lá gan nhỏ …………………………… 33
1.5. Chẩn đoán và điều trị bệnh sán lá gan nhỏ ………………………………………. 34
1.5.1. Chẩn đoán bệnh sán lá gan nhỏ……………………………………………………. 34
1.5.2. Điều trị bệnh sán lá gan nhỏ………………………………………………………… 35
1.5.3. Biến chứng bệnh sán lá gan nhỏ ………………………………………………….. 36
1.6. Một số đặc điểm địa điểm nghiên cứu …………………………………………….. 37
Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU……………………………………… 39
2.1. Mục tiêu 1: Đặc điểm dịch tễ học sán lá gan nhỏ tại một số xã thuộc Phú
Yên, Yên Bái (2020 – 2023)…………………………………………………………………. 39
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………………. 39
2.1.2. Địa điểm, thời gian nghiên cứu……………………………………………………. 39
2.1.3. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………………………….. 40
2.1.4. Nội dung nghiên cứu………………………………………………………………….. 432.1.5. Biến số trong nghiên cứu ……………………………………………………………. 43
2.1.6. Các chỉ số trong nghiên cứu………………………………………………………… 45
2.1.7. Các kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu ………………………………………… 46
2.2. Mục tiêu 2: Xác định loài và đặc điểm đa hình di truyền gen ty thể Cox1
của sán lá gan nhỏ lưu hành tại các điểm nghiên cứu………………………………. 48
2.2.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………………. 48
2.2.2. Địa điểm, thời gian nghiên cứu……………………………………………………. 48
2.2.3. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………………………….. 48
2.2.4. Nội dung nghiên cứu………………………………………………………………….. 49
2.2.5. Các biến số trong nghiên cứu………………………………………………………. 49
2.2.6. Các kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu ………………………………………… 50
2.2.7. Xác định và đo lường các chỉ số, biến số trong nghiên cứu …………….. 54
2.3. Mục tiêu 3: Đánh giá hiệu quả biện pháp truyền thông phòng chống sán lá
gan nhỏ tại cộng đồng …………………………………………………………………………. 54
2.3.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………………. 54
2.3.2. Địa điểm, thời gian nghiên cứu……………………………………………………. 55
2.3.3. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………………………….. 55
2.3.4. Phương pháp chọn mẫu………………………………………………………………. 56
2.3.5. Nội dung nghiên cứu………………………………………………………………….. 56
2.3.6. Các kỹ thuật sử dụng trong nghiên cứu ………………………………………… 57
2.3.7. Xác định và đo lường các chỉ số trong nghiên cứu…………………………. 58
2.4. Phương pháp phân tích số liệu ……………………………………………………….. 60
2.5. Sai số và hạn chế sai số trong nghiên cứu………………………………………… 60
2.6. Đạo đức trong nghiên cứu……………………………………………………………… 60
Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ……………………………………………….. 63
3.1. Đặc điểm dịch tễ học sán lá gan nhỏ tại một số xã thuộc Phú Yên, Yên Bái
(2020 – 2023)……………………………………………………………………………………… 63
3.1.1. Đặc điểm chung của đối tượng và địa điểm nghiên cứu………………….. 633.1.2. Tỉ lệ nhiễm sán lá gan nhỏ trên người ………………………………………….. 64
3.1.3. Xét nghiệm sán lá gan nhỏ trên động vật và vật chủ trung gian……….. 66
3.1.4.Kiến thức, thái độ, thực hành phòng chống bệnh sán lá gan nhỏ và
một số yếu tố liên quan …………………………………………………………….70
3.1.5.Một số yếu tố liên quan đến nhiễm sán lá gan nhỏ …………………77
3.2. Kết quả xác định loài và đặc điểm đa hình di truyền gen ty thể Cox1 của
sán lá gan nhỏ lưu hành tại điểm nghiên cứu………………………………………….. 83
3.2.1. Kết quả khuếch đại gen và phân tích đặc điểm đa hình sán lá gan nhỏ tại
Yên Bái dựa trên trình tự gen ty thể Cox1 ……………………………………………… 83
3.2.2. Kết quả khuếch đại gen và phân tích đặc điểm đa hình sán lá gan nhỏ tại
Phú Yên dựa trên trình tự gen ty thể Cox1 ………………………………………………. 88
3.3. Đánh giá hiệu quả biện pháp truyền thông phòng chống sán lá gan nhỏ tại
cộng đồng ………………………………………………………………………………………….. 94
3.3.1. Đặc điểm đối tượng ở cộng đồng nghiên cứu sau can thiệp…………….. 94
3.3.2. Kết quả biện pháp can thiệp truyền thông……………………………………… 95
Chương 4. BÀN LUẬN ……………………………………………………………………… 98
4.1. Đặc điểm dịch tễ học sán lá gan nhỏ tại một số xã thuộc Phú Yên,
Yên Bái (2020 – 2023)………………………………………………………………98
4.1.1.Tình hình nhiễm sán lá gan nhỏ ở Phú Yên và Yên Bái…………..98
4.1.2. Tình hình nhiễm sán lá gan nhỏ trên động vật……………………………… 105
4.1.3. Một số yếu tố liên quan đến nhiễm sán lá gan nhỏ……………………….. 111
4.2. Xác định loài và đặc điểm đa hình di truyền gen ty thể Cox1 của sán lá gan
nhỏ lưu hành tại các điểm nghiên cứu …………………………………………………. 118
4.2.1. Kết quả xác định loài và phân tích đa hình gen ty thể Cox1 của
C. sinensis……………………………………………………………………………………….. 118
4.2.2. Kết quả xác định loài và phân tích đa hình gen ty thể O. viverrini …. 120
4.3. Biện pháp giáo dục truyền thông phòng chống sán lá gan nhỏ tại
cộng đồng …………………………………………………………………………….1234.3.1. Tình hình nhiễm sán lá gan nhỏ sau can thiệp……………………………… 123
4.3.2. Hiệu quả biện pháp giáo dục truyền thông phòng chống sán lá gan nhỏ… 125
KẾT LUẬN …………………………………………………………………………………….. 133
1. Đặc điểm dịch tễ học sán lá gan nhỏ tại một số xã thuộc Phú Yên, Yên
Bái (2020 – 2023) …………………………………………………………………..133
2. Xác định loài và đặc điểm đa hình di truyền gen ty thể Cox1 của sán
lá gan nhỏ lưu hành tại các điểm nghiên cứu ………………………………133
3. Đánh giá hiệu quả biện pháp truyền thông phòng chống sán lá gan nhỏ
tại cộng đồng…………………………………………………………………………133
KHUYẾN NGHỊ……………………………………………………………………………… 134
NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

DANH MỤC BẢNG
Bảng 2.1. Các biến số nghiên cứu…………………………………………………………. 43
Bảng 2.2. Các biến số trong nghiên cứu xác định loài …………………………….. 49
Bảng 2.3. Thành phần phản ứng PCR……………………………………………………. 51
Bảng 2.4. Chu trình nhiệt phản ứng PCR khuếch đại đoạn gen Cox1………… 52
Bảng 2.5. Mồi khuếch đại và giải trình tự gen ty thể Cox1 của C. sinensis
và O. viverrini ……………………………………………………………………………………. 53
Bảng 3.1. Địa điểm nghiên cứu và số mẫu thu thập trước can thiệp ………….. 63
Bảng 3.2. Phân bố đối tượng điều tra theo nhóm tuổi ……………………………… 64
Bảng 3.3. Tỉ lệ nhiễm sán lá gan nhỏ ở đối tượng nghiên cứu ………………….. 64
Bảng 3.4. Mức độ nhiễm sán lá gan nhỏ tại các điểm nghiên cứu …………….. 65
Bảng 3.5. Tỉ lệ nhiễm sán lá gan nhỏ theo nhóm tuổi ……………………………… 65
Bảng 3.6. Tỉ lệ nhiễm sán lá gan nhỏ theo giới tính ………………………………… 66
Bảng 3.7. Kết quả tìm ấu trùng sán lá gan nhỏ ở ốc ………………………………… 66
Bảng 3.8. Kết quả ấu trùng sán lá gan nhỏ trên cá tại Yên Bái …………………. 68
Bảng 3.9. Kết quả ấu trùng sán lá gan nhỏ trên cá tại Phú Yên…………………. 69
Bảng 3.10. Xét nghiệm phân chó, mèo tại Yên Bái và Phú Yên……………….. 70
Bảng 3.11. Phân bố đối tượng theo giới tính ………………………………………….. 70
Bảng 3.12. Phân bố đối tượng theo nhóm tuổi ……………………………………….. 71
Bảng 3.13. Phân bố đối tượng theo dân tộc ……………………………………………. 71
Bảng 3.14. Phân bố đối tượng theo trình độ học vấn……………………………….. 71
Bảng 3.15. Một số đặc điểm vệ sinh hộ gia đình…………………………………….. 72
Bảng 3.16. Tỉ lệ nhiễm sán lá gan nhỏ của đối tượng phỏng vấn………………. 72
Bảng 3.17. Tỉ lệ người dân nghe nói về sán lá gan nhỏ……………………………. 73
Bảng 3.18. Kiến thức của người dân biết về sán lá gan nhỏ……………………… 73
Bảng 3.19. Hiểu biết về sán lá gan nhỏ trong cá……………………………………… 74
Bảng 3.20. Tần suất ăn gỏi cá trong vòng 3 tháng trước nghiên cứu………………. 75
Bảng 3.21. Tần suất và thói quen ăn gỏi cá lần đầu tiên…………………………… 75Bảng 3.22. Thói quen ăn gỏi cá của người dân……………………………………….. 76
Bảng 3.23. Loại cá sử dụng để ăn gỏi……………………………………………………. 76
Bảng 3.24. Thói quen sử dụng phân người cho cá ăn………………………………. 77
Bảng 3.25. Thói quen nuôi chó, mèo cho ăn cá sống ………………………………. 77
Bảng 3.26. Liên quan giữa giới tính với nhiễm sán lá gan nhỏ…………………. 77
Bảng 3.27. Liên quan giữa dân tộc với nhiễm sán lá gan nhỏ…………………… 78
Bảng 3.28. Liên quan giữa nghề nghiệp với nhiễm sán lá gan nhỏ……………. 78
Bảng 3.29. Liên quan giữa nhóm tuổi với nhiễm sán lá gan nhỏ ………………. 78
Bảng 3.30. Liên quan giữa điều kiện vệ sinh gia đình……………………………… 79
Bảng 3.31. Liên quan giữa có ao, nuôi động vật nhiễm sán lá gan nhỏ ……… 79
Bảng 3.32. Liên quan giữa kiến thức với nhiễm sán lá gan nhỏ………………… 80
Bảng 3.33. Liên quan giữa thực hành với nhiễm sán lá gan nhỏ……………….. 81
Bảng 3.34. Kết quả phân tích đa biến liên quan đến nhiễm sán lá gan nhỏ ……. 82
Bảng 3.35. Các vị trí có sai khác nucleotide giữa các trình tự trong nghiên cứu
này với các trình tự tham chiếu FJ381664.2 trên ngân hàng gen ………………. 85
Bảng 3.36. Thành phần các loại nucleotide trên gen Cox1 của sán lá gan
C. sinensis phân lập tại Yên Bái …………………………………………………………… 87
Bảng 3.37. Các vị trí có sai khác nucleotide giữa các trình tự trong nghiên cứu
này với các trình tự JF739555.1 tham chiếu trên ngân hàng gen ………………. 92
Bảng 3.38. Thành phần các loại nucleotide trên gen Cox1 của sán lá gan
O. viverrini thu thập được tại Phú Yên và tham chiếu tại Trung Quốc………. 93
Bảng 3.39. Địa điểm nghiên cứu và số mẫu thu thập sau can thiệp …………… 94
Bảng 3.40. Tỉ lệ nhiễm sán lá gan nhỏ sau can thiệp……………………………….. 95
Bảng 3.41. Sự thay đổi về KAP phòng chống sán lá gan nhỏ…………………… 96
Bảng 3.42. Kết quả nhiễm sán lá gan nhỏ trên người trước và sau can thiệp tại
tỉnh Yên Bái ………………………………………………………………………………………. 97
Bảng 3.43. Kết quả nhiễm sán lá gan nhỏ trên người trước và sau can thiệp tại
tỉnh Phú Yên………………………………………………………………………………………. 97DANH MỤC HÌNH
Hình 1.1. Sán lá gan nhỏ trưởng thành …………………………………………………… 5
Hình 1.2. Sán lá gan nhỏ Clonorchis sinensis ………………………………………….. 5
Hình 1.3. Sán lá gan nhỏ Opisthorchis viverrini ………………………………………. 5
Hình 1.4. Hình ảnh trứng sán lá gan nhỏ ………………………………………………… 6
Hình 1.5. Metacercariae Opisthorchis ……………………………………………………. 6
Hình 1.6. Chu kỳ của sán lá gan nhỏ ………………………………………………………. 8
Hình 1.7. Phân bố các loài Clonorchis sinensis và Opisthorchis viverrini … 13
Hình 3.1. Phân bố đối tượng điều tra theo xã và giới tính………………………… 63
Hình 3.2. Ốc nước ngọt Parafossarulus striatulus thu được tại thực địa……. 67
Hình 3.3. Hình ảnh ốc là vật chủ trung gian của sán lá gan nhỏ ……………….. 67
Hình 3.4. Ốc Parafossarulus striatulus …………………………………………………. 67
Hình 3.5. Cá tép dầu thu được tại Hồ Thác Bà……………………………………….. 68
Hình 3.6. Ấu trùng sán lá gan nhỏ C. sinensis thu được từ cá…………………… 69
Hình 3.7. Ấu trùng sán lá gan nhỏ C. sinensis thoát nang từ cá ………………… 69
Hình 3.8. Hình ảnh sán lá gan nhỏ trưởng thành thu được từ người ………….. 70
Hình 3.9. Sản phẩm PCR khuếch đại gen Cox1 của 10 mẫu nghiên cứu tại
Yên Bái …………………………………………………………………………………….83
Hình 3.10. Cây phát sinh loài xác định mối quan hệ về loài giữa sán C. sinensis
phân lập tại Yên Bái với sán C. sinensis phân lập từ các địa phương khác và thế
giới dựa trên trình tự gen Cox1 xây dựng bằng phần mềm MEGA7.0.7, sử dụng
phương pháp kết nối liền kề NJ với hệ số tin cậy bootstrap là 1.000 lần lặp lại
tương đồng ………………………………………………………………………………………… 84
Hình 3.11. Sản phẩm PCR khuếch đại gen Cox1 của 10 mẫu nghiên cứu tại
Phú Yên…………………………………………………………………………………………….. 88
Hình 3.12. Cây phả hệ xác định mối quan hệ phát sinh loài giữa sán O. viverrini
phân lập tại Phú Yên với sán O. viverrini phân lập trên thế giới dựa trên trình
tự gen Cox1 ……………………………………………………………………………………….. 89Hình 3.13. Minh họa các vị trí sai khác ở 500 nucleotide đầu tiên trên gen Cox1
của 11 mẫu sán O. viverrini ở nghiên cứu này với trình tự tham chiếu
JF739555.1 …………………………………………………………………………………………