KẾT QUẢ CAN THIỆP TĂNG CƯỜNG HÀNH VI TỰ QUẢN LÝ TĂNG HUYẾT ÁP CỦA NGƯỜI BỆNH TẠI 3 TRẠM Y TẾ XÃ HUYỆN GIA VIỄN TỈNH NINH BÌNH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC KẾT QUẢ CAN THIỆP TĂNG CƯỜNG HÀNH VI TỰ QUẢN LÝ TĂNG HUYẾT ÁP CỦA NGƯỜI BỆNH TẠI 3 TRẠM Y TẾ XÃ HUYỆN GIA VIỄN TỈNH NINH BÌNH.Bệnh không lây nhiễm (BKLN) đã trở thành nguyên nhân hàng đầu gây gánh nặng bệnh tật và tử vong tại Việt Nam, trong đó bệnh tim mạch, đặc biệt tăng huyết áp (THA), chiếm tỷ trọng đáng kể (1, 2). Theo điều tra quốc gia năm 2021, ước tính khoảng 15,1 triệu người trưởng thành mắc THA, chiếm 26,2% dân số (3). Tuy nhiên, chỉ 40,2% số người mắc được chẩn đoán, 30,7% đã từng điều trị bằng thuốc, 24,7% đang được quản lý tại cơ sở y tế (CSYT), và chỉ 11,2% kiểm soát huyết áp (HA) thành công (4).
Chính phủ đã ban hành Chiến lược quốc gia phòng chống BKLN giai đoạn 2015–2025, nhấn mạnh vai trò then chốt của tuyến y tế cơ sở (YTCS) trong giám sát yếu tố nguy cơ, phát hiện sớm, điều trị và quản lý liên tục bệnh mạn tính (5). Tuy nhiên, các bằng chứng gần đây chỉ ra rằng năng lực của tuyến YTCS, đặc biệt là các trạm y tế (TYT) xã/phường, vẫn còn nhiều hạn chế về nhân lực, cơ sở vật chất, thuốc thiết yếu và hệ thống thông tin, ảnh hưởng đến hiệu quả chương trình quản lý BKLN mạn tính tại cộng đồng (6-9).

Trong bối cảnh quản lý THA ngoại trú tại Việt Nam, người bệnh THA cần thực hiện một số hành vi cốt lõi để duy trì kiểm soát huyết áp. Tổ chức Y tế thế giới (TCYTTG) định nghĩa tự quản lý bệnh là năng lực của cá nhân trong quản lý sức khỏe của họ, dù có hay không có sự hỗ trợ của nhân viên y tế (NVYT) (10). Các nội dung chính trong hành vi tự quản lý THA toàn diện bao gồm tự điều chỉnh hành vi lối sống, tự giám sát và phát hiện dấu hiệu, triệu chứng bất thường, tương tác với nhân viên y tế và những người xung quanh để hỗ trợ việc kiểm soát bệnh, tự theo dõi huyết áp và tuân thủ điều trị bằng thuốc kết hợp với tái khám định kỳ (11, 12). Nhiều nghiên cứu đã khẳng định rằng việc nâng cao năng lực tự quản lý bệnh của người bệnh là một trong những chiến lược cốt lõi giúp kiểm soát HA hiệu quả, tăng chất lượng cuộc sống của người bệnh giảm nguy cơ biến chứng, đồng thời tăng cường hiệu quả sử dụng nguồn lực y tế (13-17). Do đó, phát huy vai trò chủ động của người bệnh, cùng với sự đồng hành của NVYT và gia đình, được xem là hướng đi cần thiết trong chăm sóc bệnh mạn tính tại cộng đồng.2
Mặc dù tại Việt Nam đã có một số mô hình can thiệp THA được triển khai tại cộng đồng, phần lớn vẫn tập trung vào truyền thông thay đổi hành vi hoặc nâng cao năng lực tuyến YTCS, trong khi các chương trình chú trọng thúc đẩy hành vi tự quản lý bệnh của người bệnh thông qua tăng cường sự tương tác và phối hợp chặt chẽ giữa NVYT và người bệnh vẫn còn hạn chế (18-21). Trong khuôn khổ Dự án “Nhân rộng và phát triển can thiệp phòng chống bệnh không lây nhiễm tại Việt Nam” (viết tắt là SUNI-SEA) giai đoạn 2020–2023 do Viện Chiến lược và Chính sách Y tế (CLCSYT) chủ trì, một chương trình can thiệp quản lý BKLN dựa vào hệ thống YTCS đã được triển khai tại thành phố Hải Phòng và tỉnh Ninh Bình. Mục tiêu chung của dự án là triển khai thí điểm mô hình lồng ghép can thiệp CSYT và can thiệp cộng đồng trong dự phòng, điều trị và quản lý BKLN tại tuyến YTCS. Viện CLCSYT là cơ quan nghiên cứu đảm nhận xây dựng nội dung chuyên môn, theo dõi triển khai và đánh giá hiệu quả hợp phần can thiệp dựa trên CSYT với trọng tâm là tăng cường năng lực cung ứng dịch vụ quản lý điều trị THA của các TYT xã đồng thời thúc đẩy vai trò tự quản lý bệnh của người bệnh.
Trong dự án, NCS tham gia với vai trò điều phối viên và nghiên cứu viên chính, hỗ trợ xây dựng các nội dung can thiệp, thiết kế công cụ, theo dõi và đánh giá quá trình triển khai tại các địa bàn can thiệp. Luận án này sử dụng dữ liệu của dự án SUNISEA để đánh giá kết quả của chương trình can thiệp tăng cường hành vi tự quản lý THA tại một số TYT xã thuộc hai huyện Gia Viễn và Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Bên cạnh đó, nghiên cứu còn phân tích hành vi tự quản lý THA và các yếu tố ảnh hưởng từ góc độ cá nhân, gia đình – xã hội và hệ thống y tế. Đây chính là những khía cạnh mà Dự án SUNI‑SEA chưa khai thác, do tập trung chủ yếu vào đánh giá hiệu quả tổng thể của chương trình can thiệp ở cấp độ hệ thống y tế. Do đó, luận án vừa có giá trị thực tiễn trong cải thiện mô hình quản lý bệnh mạn tính tại tuyến YTCS, vừa đóng góp cơ sở khoa học trong phát triển các chiến lược can thiệp hành vi tự quản lý bệnh mạn tính hiệu quả, phù hợp với bối cảnh nguồn lực hạn chế tại Việt Nam.3
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1. Mô tả hành vi tự quản lý tăng huyết áp của người bệnh tại các trạm y tế xã của huyện Gia Viễn và huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình và một số yếu tố ảnh hưởng năm 2021.
2. Phân tích sự thay đổi về hành vi tự quản lý tăng huyết áp của người bệnh được can thiệp tại 3 trạm y tế xã thuộc huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình năm 2022

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN …………………………………………………………………………………………. i
LỜI CẢM ƠN ……………………………………………………………………………………………… ii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT …………………………………………………………….. iii
MỤC LỤC………………………………………………………………………………………………….. iv
DANH MỤC CÁC BẢNG………………………………………………………………………….. viii
DANH MỤC CÁC HÌNH…………………………………………………………………………….. ix
ĐẶT VẤN ĐỀ……………………………………………………………………………………………….1
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU…………………………………………………………………………….3
Chương 1………………………………………………………………………………………………………4
1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU……………………………………………………………………………4
1.1. Một số khái niệm……………………………………………………………………………………4
1.1.1. Tăng huyết áp ………………………………………………………………………………………4
1.1.2. Các yếu tố nguy cơ của bệnh tăng huyết áp……………………………………………..4
1.1.3. Tự quản lý bệnh……………………………………………………………………………………4
1.1.4. Hành vi tự quản lý THA………………………………………………………………………..5
1.2. Tầm quan trọng của hành vi tự quản lý THA……………………………………………..6
1.3. Công cụ đo lường hành vi tự quản lý bệnh THA ………………………………………..8
1.4. Thực trạng hành vi tự quản lý tăng huyết áp…………………………………………….12
1.4.1. Hành vi tự quản lý tăng huyết áp nói chung …………………………………………..12
1.4.2. Hành vi tự quản lý THA theo 5 cấu phần ………………………………………………13
1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tự quản lý bệnh THA…………………………..19
1.5.1. Đặc điểm nhân khẩu-kinh tế xã hội……………………………………………………….20
1.5.2. Yếu tố về tình trạng bệnh …………………………………………………………………….23
1.5.3. Kiến thức và thái độ đối với bệnh THA…………………………………………………25
1.5.4. Yếu tố về quá trình điều trị bệnh…………………………………………………………..27
1.5.5. Các yếu tố của gia đình và xã hội …………………………………………………………28
1.5.6. Các yếu tố từ phía nhà cung cấp dịch vụ………………………………………………..29
1.6. Các chương trình can thiệp hành vi tự quản lý THA …………………………………32
1.6.1. Các phương pháp can thiệp tự quản lý THA…………………………………………..32
1.6.2. Kết quả các can thiệp tăng cường hành vi tự quản lý bệnh ………………………37
1.7. Khung lý thuyết của luận án…………………………………………………………………..41
1.8. Giới thiệu địa bàn nghiên cứu của luận án ……………………………………………….43
Chương 2…………………………………………………………………………………………………….45v
2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ……………………………………45
2.1. Thông tin về đề tài gốc ………………………………………………………………………….45
2.1.1. Mục tiêu cụ thể:………………………………………………………………………………….45
2.1.2. Cơ quan chủ quản và thu thập số liệu ……………………………………………………45
2.1.3. Thiết kế nghiên cứu của Dự án: ……………………………………………………………45
2.1.4. Đối tượng can thiệp…………………………………………………………………………….46
2.1.5. Thời gian và địa bàn triển khai……………………………………………………………..46
2.1.6. Chương trình can thiệp của Dự án: ……………………………………………………….47
2.1.7. Phương pháp thu thập thông tin ……………………………………………………………49
2.1.8. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu cho nghiên cứu can thiệp của Dự án…..51
2.1.9. Nội dung và chỉ số nghiên cứu……………………………………………………………..52
2.1.10. Sự đóng góp của luận án trong dự án SUNI-SEA…………………………………..55
2.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án………………………………………………………56
2.2.1. Sơ đồ nghiên cứu………………………………………………………………………………..56
2.2.2. Thiết kế nghiên cứu…………………………………………………………………………….58
2.2.3. Đối tượng nghiên cứu………………………………………………………………………….59
2.2.4. Thời gian và địa bàn nghiên cứu…………………………………………………………..60
2.2.5. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu của Luận án…………………………………….61
2.2.6. Phương pháp thu thập thông tin ……………………………………………………………63
2.2.7. Các biến số chính trong nghiên cứu………………………………………………………65
2.2.8. Phương pháp phân tích số liệu ……………………………………………………………..67
2.2.9. Đạo đức trong nghiên cứu……………………………………………………………………70
Chương 3…………………………………………………………………………………………………….71
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU………………………………………………………………………..71
3.1. Mô tả đối tượng nghiên cứu …………………………………………………………………..71
3.1.1. Đặc điểm người bệnh tăng huyết áp tham gia nghiên cứu………………………..71
3.1.2. Thực trạng kiến thức, thái độ về THA của người bệnh ……………………………73
3.2. Hành vi tự quản lý bệnh THA của người bệnh tại các TYT xã …………………..76
3.2.1. Hành vi tự quản lý THA chung của người bệnh ……………………………………..76
3.2.2. Hành vi tự quản lý theo từng nội dung…………………………………………………..79
3.3. Các yếu tố ảnh hưởng tới hành vi tự quản lý THA ……………………………………89
3.3.1. Yếu tố cá nhân……………………………………………………………………………………89
3.3.2. Yếu tố về gia đình và xã hội…………………………………………………………………94
3.3.3. Yếu tố từ phía nhà cung cấp dịch vụ và hệ thống y tế ……………………………..96vi
3.4. Kết quả chương trình can thiệp tăng cường hành vi tự quản lý bệnh THA …102
3.4.1. Sự thay đổi hành vi tự quản lý THA tổng thể của người bệnh ………………..102
3.4.2. Sự thay đổi hành vi tự quản lý bệnh của người bệnh tăng huyết áp trước và sau
can thiệp theo từng cấu phần………………………………………………………………………..104
3.4.3. Thuận lợi và thách thức trong triển khai can thiệp tại tuyến y tế cơ sở …….108
Chương 4…………………………………………………………………………………………………..115
BÀN LUẬN ………………………………………………………………………………………………115
4.1. Đặc điểm chính của đối tượng tham gia nghiên cứu………………………………..115
4.1.1. Đặc điểm về nhân khẩu học và kinh tế xã hội……………………………………….115
4.1.2. Đặc điểm về tình trạng bệnh ………………………………………………………………116
4.2. Kiến thức và thái độ về tăng huyết áp của người bệnh trước can thiệp ………117
4.3. Hành vi tự quản lý bệnh tăng huyết áp…………………………………………………..119
4.3.1. Hành vi tự quản lý bệnh nói chung ……………………………………………………..119
4.3.2. Hành vi tự quản lý tăng huyết áp theo từng nội dung…………………………….120
4.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tự quản lý bệnh tăng huyết áp …………….127
4.4.1. Yếu tố cá nhân………………………………………………………………………………….127
4.4.2. Yếu tố về gia đình và xã hội……………………………………………………………….132
4.4.3. Yếu tố từ phía nhà cung cấp dịch vụ và hệ thống y tế ……………………………133
4.5. Bàn luận về kết quả triển khai can thiệp ………………………………………………..138
4.5.1. Sự thay đổi hành vi tự quản lý THA của người bệnh sau can thiệp theo từng
nội dung ……………………………………………………………………………………….139
4.5.2. Sự thay đổi hành vi tự quản lý THA chung của người bệnh……………………145
4.6. Bàn luận về chương trình can thiệp……………………………………………………….148
4.6.1. Bàn luận chương trình can thiệp của luận án dưới góc nhìn của mô hình “Chăm
sóc bệnh mạn tính”……………………………………………………………………………………..148
4.6.2. Các thách thức của chương trình quản lý điều trị THA tại tuyến YTCS…..150
4.6.3. Bàn luận về việc ứng dụng công nghệ số trong tăng cường hành vi tự quản lý
THA tại tuyến YTCS ………………………………………………………………………………….150
4.6.4. Các hạn chế trong nghiên cứu của luận án……………………………………………152
KẾT LUẬN……………………………………………………………………………………………….155
KHUYẾN NGHỊ………………………………………………………………………………………..157
TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………………………………………159
PHỤ LỤC………………………………………………………………………………………………….175vii
Phụ lục 1. Tổng hợp các can thiệp về phòng chống THA đã được triển khai tại Việt
Nam ……………………………………………………………………………………………………….175
Phụ lục 2. Tóm tắt nội dung của Dự án SUNI-SEA ………………………………………..180
Phụ lục 3: Bảng tổng hợp các chỉ số đo lường đầu ra và hiệu quả của can thiệp CSYT
của Dự án SUNI-SEA …………………………………………………………………………………189
Phụ lục 4. Bộ câu hỏi khảo sát người bệnh tăng huyết áp ………………………………..198
Phụ lục 5. Bộ công cụ định tính ……………………………………………………………………205
Phụ lục 6: Thư xác nhận sử dụng số liệu của Dự án SUNI-SEA……………………….211
Phụ lục 7: Đóng góp và vai trò của Nghiên cứu sinh trong Dự án …………………….212
Phụ lục 8: Bảng mô tả các biến số độc lập về các yếu tố ảnh hưởng tới hành vi tự
quản lý THA của người bệnh……………………………………………………………………….215
Phụ lục 9. Kết quả đánh giá hành vi tự quản lý THA của người bệnh theo nhóm can
thiệp và nhóm đối chứng……………………………………………………………………………..21

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 2.1: Chỉ số đánh giá chính và phương pháp thu thập thông tin tương ứng với
các hoạt động can thiệp dựa trên CSYT của Dự án …………………………………………..53
Bảng 3.1: Đặc điểm nhân khẩu học – kinh tế xã hội của người bệnh…………………..71
Bảng 3.2: Tình trạng bệnh của người bệnh và tiếp cận dịch vụ…………………………..72
Bảng 3.3: Kiến thức của người bệnh về bệnh THA…………………………………………..74
Bảng 3.4: Thái độ của người bệnh đối với điều trị THA ……………………………………75
Bảng 3.5: Kết quả đánh giá hành vi tự quản lý THA theo từng cấu phần …………….76
Bảng 3.6: Điểm đánh giá hành vi tự quản lý THA của người bệnh …………………….77
Bảng 3.7: Điểm đánh giá hành vi tự quản lý THA của người bệnh ở nhóm can thiệp
và đối chứng tại đầu kỳ (theo giá trị trung vị) ………………………………………………….78
Bảng 3.8: Trung vị và khoảng tứ phân vị của tổng điểm hành vi tự quản lý THA của
nhóm can thiệp và nhóm chứng tại đầu kỳ ………………………………………………………78
Bảng 3.9: Hành vi tự điều chỉnh hành vi lối sống của người bệnh THA (n=492)….79
Bảng 3.10: Điểm đánh giá hành vi tự giám sát, phát hiệu dấu hiệu, triệu chứng của
người bệnh THA (n=492) …………………………………………………………………………….82
Bảng 3.11: Điểm đánh giá hành vi tương tác với NVYT và người khác để hỗ trợ việc
kiểm soát huyết áp (n=492)……………………………………………………………………………84
Bảng 3.12: Điểm đánh giá hành vi tự theo dõi huyết áp (n=492)……………………….85
Bảng 3.13: Điểm đánh giá hành vi tự tuân thủ điều trị và tái khám định kỳ (n=492)
…………………………………………………………………………………………………………………..86
Bảng 3.14: Kết quả phân tích đơn biến mối liên quan giữa hành vi tự quản lý THA
và các đặc điểm nhân khẩu – kinh tế xã hội của người bệnh………………………………89
Bảng 3.15: Hành vi tự quản lý THA theo tình trạng bệnh và tiếp cận điều trị………90
Bảng 3.16: Kết quả phân tích đơn biến mối liên quan giữa kiến thức và thái độ về
THA và hành vi tự quản lý THA của người bệnh……………………………………………..91
Bảng 3.17: Mô hình hồi quy tuyến tính xác định yếu tố ảnh hưởng đến hành vi tự
quản lý THA của người bệnh (n=492)…………………………………………………………….93
Bảng 3.18: Bảng tổng hợp các chủ đề định tính về các yếu tố thúc đẩy và rào cản tới
hành vi tự quản lý THA của người bệnh………………………………………………………..100ix
Bảng 3.19: So sánh tổng điểm đánh giá hành vi tự quản lý THA nói chung của người
bệnh trước và sau can thiệp ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng……………………102
Bảng 3.20: Mô hình hồi quy tuyến tính đa biến đánh giá sự thay đổi hành vi tự quản
lý THA trước và sau can thiệp của người bệnh (n=359) ………………………………….103
Bảng 3.21: So sánh tổng điểm đánh giá hành vi tự quản lý THA của người bệnh trước
và sau can thiệp ở hai nhóm với từng cấu phần của tự quản lý THA …………………106
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1: Khung lý thuyết của luận án ……………………………………………………………42
Hình 2.1: Sơ đồ quy trình nghiên cứu của Luận án …………………………………………..57
Hình 2.2: Thiết kế nghiên cứu can thiệp ………………………………………………………….59
Hình 3.1: So sánh tỉ lệ thực hiên hành vi tự quản lý THA theo các mức độ giữa nhóm
can thiệp và nhóm chứng tại thời điểm trước can thiệp……………………………………..77
Hình 3.2: Biểu đồ so sánh tổng điểm từng cấu phần hành vi tự quản lý THA của nhóm
can thiệp và nhóm đối chứng trước và sau can thiệp……………………………………….10