Nghiên cứu biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B
Nghiên cứu biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B.Ung thư biểu mô tế bào gan (gọi tắt là ung thư tế bào gan – UTTBG) đại diện cho hơn 90% ung thư gan nguyên phát, là một vấn đề lớn về sức khỏe toàn cầu. Ung thư gancó tỷ lệ mắc đứng hàng thứ 6, tỷ lệ tử vong cao thứ 4 trong các loại ung thư phổ biến trên thế giới[1]. Theo thống kê của Globocan 2018, UTTBG là loại ung thư đứng hàng đầu về tỷ lệ mắc và tỷ lệ tử vongở Việt Nam, nhiều nghiên cứu trong nước cho thấy trên 80% bệnh nhânUTTBG có liên quan đến tình trạng nhiễm vi rút viêm gan B (HBV)[2], [3].
Phần lớn bệnh nhân UTTBG khi được phát hiện đã ở giai đoạn muộn, bệnh nhân không còn cơ hội điều trị phẫu thuật hay áp dụng các phương pháp trị liệu tích cực khác. Việc xác định được UTTBG ở giai đoạn sớm, khi khối u còn nhỏ có thể tiến hành phẫu thuật cắt bỏ khối u gan là một trong những sự lựa chọn hàng đầu đem lại hiệu quả tốt nhất [4].Một chiến lược sàng lọc tốt sẽ giúp chẩnđoán sớm UTTBG, trong đóthường khuyến cáo phối hợp siêu âm bụng với Apha fetoprotein (AFP). Bên cạnhAFP cổđiển, một sốdấuấn sinh học khác cũng được nghiên cứuáp dụng nhưAlphafetoprotein-L3(AFP-L3),Des – γ – carboxyprothrombin(DCP)… tuy nhiên độ nhạy độ đặc hiệu của các dấuấn này trong chẩnđoán, nhất là chẩnđoán sớm UTTBG vẫn còn hạn chế. Các nghiên cứu cho thấy 40% bệnh nhân UTTBG cóAFP trong giới hạn bình thường, trên 23% UTTBG hoàn toàn không biến đổi về cả 3 dấuấnAFP, AFP-L3 và DCP[5].Do đó, việc tìm kiếm thêm cácdấuấn sinh học mới có giá trị trong sàng lọc và chẩnđoán UTTBG là hết sức cần thiết.
MicroRNA (miRNA) là RNA nội sinh kích thước nhỏ, không mã hóa protein. MiRNA có vai trò then chốt trong điều hòa biểu hiện gen giai đoạn sau phiên mã, sửa đổi histone và methyl hóa promoter của gen [6].Các miRNA đóng vai trò quan trọng trong các quá trình sinh lý cũng như bệnh lý của tế bào như điều hòa sự tăng sinh, biệt hóa, hay quá trình chết tế bào theo chương trình [7]. CácmiRNA biểu hiện trong môcủa từng cơ quan cụ thể, phân tích biểu hiện miRNA trong mô gan đã phát hiện miRNA có liên quan đến các giai đoạn khác nhau của bệnh lý gan, đặc biệt có liên quan đến tình trạng nhiễm HBV và UTTBG[8]. Ngoài biểu hiện trong mô miRNA còn lưu hành trong máu ngoạivi, miRNA từ mô gan có thể vào máu ngoại vi thụ động qua sự chết tế bào theo chương trình, hoại tử, hoặc thông qua cácexosomes. Các miRNA được nhận thấy khá bền vữngở nhiệt độ phòng hay nhiệt độâm trong điều kiện lưu trữ. Với các đặc tínhđó miRNA trở thành một lựa chọn tốiưu cho khuynh hướng sử dụng như một chỉ dấu sinh học hữuích đối với bệnh lý ung thư. Các nghiên cứu gầnđây chỉ ra miR-21, miR-122có nguồn gốc từ tế bào khối u gan và có biểu hiện tăng cao ở huyết tương bệnh nhân UTTBG ngay cảở các trường hợp UTTBG giai đoạn sớm[9], [10]. Mức độ biểu hiện miR-21, miR-122 huyết tương được chứng minhcó giá trị trong chẩn đoán, tiên lượng và đánh giá đáp ứng điều trị đối vớiUTTBG [11], [12], [13].
Ở Việt Nam, hiện chưa cónghiên cứu đánh giá biểu hiện của miRNA huyết tương ở bệnh nhân UTTBG nhiễm vi rút viêm gan B. Chính vì vậy, chúng tôi tiến hành đề tài: “Nghiên cứu biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B” với hai mục tiêu sau.
1. Đánh giá mức độ biểu hiệnmicroRNA-21, microRNA-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B.
2. Phân tích mối liên quan giữamicroRNA-21, microRNA-122 huyết tương với một số chỉ số lâm sàng, cận lâm sàng và giai đoạn bệnh ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gannhiễm vi rút viêm gan B.
MỤC LỤC
Trang
TRANG PHỤ BÌA
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢMƠN
MỤC LỤC
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC BẢNG
DANH MỤC BIỂUĐỒ
DANH MỤC HÌNH
ĐẶT VẤN ĐỀ 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN 3
1.1. MỘT SỐ ĐIỂM VỀ DỊCH TỄ UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 3
1.1.1. Trên thế giới 3
1.1.2. Tình hình dịch tễ ung thư biểu mô tế bào gan ở Việt Nam 4
1.2. CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ CỦA UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 5
1.2.1. Vi rút viêm gan B 6
1.2.2. Các yếu tố nguy cơ khác 8
1.3. CƠ CHẾ BỆNH SINH VÀ VAI TRÒ CỦA VI RÚT VIÊM GAN B TRONG UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 9
1.3.1. Cơ chế bệnh sinh 9
1.3.2. Vai trò của vi rút viêm gan B trong ung thư biểu mô tế bào gan 10
1.4. CÁC PHƯƠNG PHÁP CHẨN ĐOÁN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 14
1.4.1. Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh 14
1.4.2. Phương pháp chẩn đoán tế bào học và mô bệnh học 16
1.4.3. Một số dấu ấn sinh học trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan 18
1.4.4. Một số hướng dẫn chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan 23
1.5. MICRORNA 24
1.5.1. Nguồn gốc sinh học và cơ chế hoạt động của microRNA 25
1.5.2. Đặc tính của microRNA 28
1.5.3. Các phương pháp phát hiện và định lượng microRNA 29
1.5.4. MicroRNA và ung thư 32
1.5.5. MicroRNA-21 33
1.5.6. MicroRNA-122 34
1.5.7. Các yếu tố ảnh hưởng đến biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 35
1.6.MỘT SỐ NGHIÊN CỨU VỀ MICRORNA-21, MICRORNA-122 ĐỐI VỚIUNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 36
CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 38
2.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 38
2.1.1. Tiêu chuẩn lựa chọn 38
2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ 39
2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 39
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu 39
2.2.2. Cỡ mẫu nghiên cứu 39
2.2.3. Phương tiện nghiên cứu 39
2.2.4. Phương pháp tiến hành 41
2.2.5. Các chỉ tiêu nghiên cứu 50
2.2.6. Phân tích và xử lý số liệu 54
2.2.7. Khống chế sai số 55
2.3. ĐẠO ĐỨC NGHIÊN CỨU 56
2.4. SƠ ĐỒ NGHIÊN CỨU 57
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 58
3.1. ĐẶC ĐIỂM NHÓM NGHIÊN CỨU 58
3.1.1. Đặc điểm lâm sàng và xét nghiệm của các đối tượng nghiên cứu 58
3.1.2. Đặc điểm khối u gan 64
3.2. BIỂU HIỆN MIR-21, MIR-122 Ở CÁC ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 67
3.2.1. Biểu hiện miR-21, miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan, viêm gan B mạn và người khỏe mạnh 67
3.2.2. Biểu hiện miR-21, miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml 80
3.2.3. Biểu hiện miR-21, miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm 86
3.3. LIÊN QUAN GIỮA MIR-21, MIR-122 VỚI MỘT SỐ CHỈ SỐ LÂM SÀNG, CẬN LÂM SÀNG VÀ GIAI ĐOẠN BỆNH Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 90
3.3.1. Liên quan giữa miR-21 và miR-122 với tuổi, giới 90
3.3.2. Liên quan giữa miR-21 và miR-122 với một số triệu chứng lâm sàng 91
3.3.3. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số chỉ số xét nghiệm 92
3.3.4. Mối liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số đặc điểm khối u và giai đoạn bệnh của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 95
CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN 103
4.1. ĐẶC ĐIỂM NHÓM NGHIÊN CỨU 103
4.1.1. Đặc điểm tuổi, giới 103
4.1.2. Đặc điểm lâm sàng 105
4.1.3. Đặc điểm xét nghiệm 106
4.1.4. Đặc điểm khối u gan 110
4.2. BIỂU HIỆN MIR-21, MIR-122 HUYẾT TƯƠNG BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 115
4.2.1. Biểu hiện miR-21, miR-122 huyết tương bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 115
4.2.2. Giá trị của miR-21, miR-122 huyết tương trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan 118
4.3. LIÊN QUAN GIỮA MIR-21, MIR-122 VỚI MỘT SỐ CHỈ SỐ LÂM SÀNG, CẬN LÂM SÀNG VÀ GIAI ĐOẠN BỆNH Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN 125
4.3.1. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với tuổi, giới ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 125
4.3.2. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số triệu chứng lâm sàng ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 127
4.3.3. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số chỉ số xét nghiệm ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 127
4.3.4. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số đặc điểm khối u và giai đoạn bệnh của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 130
4.4. HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI 135
KẾT LUẬN 136
KIẾN NGHỊ 137
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀILUẬNÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
DANH MỤC BẢNG
Bảng Tên bảng Trang
2.1. Thành phần phản ứng tổng hợp cDNA 47
2.2. Các mồi được sử dụng để tổng hợp và định lượng miRNA 48
2.3. Thành phần phản ứng Realtime PCR 50
2.4. Mức độ viêm gan mạn 52
2.5. Phân chia giai đoạn bệnh theo BCLC 53
2.6.Đánh giá chức năng gan theo Child – Pugh 53
3.1. Đặc điểm tuổi, giới 58
3.2. Một số triệu chứng thực thể của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 60
3.3. Xét nghiệm huyết học nhóm ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 61
3.4. Xét nghiệm sinh hóa, miễn dịch ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 61
3.5. Liên quan giữa AFP huyết thanh với đặc điểm khối u gan và giai đoạn bệnh theo phân loại BCLC 62
3.6. Phân loại mức độ viêm ở nhóm viêm gan B mạn theo điểm Knodell HAI 63
3.7. Phân loại Child – Pugh ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 63
3.8. Số lượng khối u gan 64
3.9. Kích thước khối u gan 64
3.10. Huyết khối tĩnh mạch cửa 65
3.11. Độ biệt hóa tế bào khối u gan 65
3.12. Phân loại giai đoạn bệnh ung thư biểu mô tế bào gan theo BCLC 66
Bảng Tên bảng Trang
3.13. Biểu hiện miR-21 huyết tương bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan, viêm gan B mạn và người khỏe mạnh 67
3.14. Biểu hiện miR-122 huyết tương bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan, viêm gan B mạn và người khỏe mạnh 67
3.15. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 71
3.16. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 72
3.17. So sánh diện tích dưới đường cong của AFP, miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 73
3.18. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21 với AFP trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 74
3.19. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-122 với AFP trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 75
3.20. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 với AFP trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn 76
3.21. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh 78
3.22. Diện tích dưới đường cong của miR-21 phối hợp với miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh 79
3.23. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và viêm gan B mạn 81
3.24. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và viêm gan B mạn 82
Bảng Tên bảng Trang
3.25. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh 84
3.26. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh 85
3.27. Diện tích dưới đường cong của AFP, miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và viêm gan B mạn 87
3.28. Diện tích dưới đường cong của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và người khỏe mạnh 89
3.29. Tương quan giữa miR-21, miR-122 với tuổi 90
3.30. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với giới 90
3.31. Liên quan giữa miR-21 với một số triệu chứng lâm sàng của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 91
3.32. Liên quan giữa miR-122 với một số triệu chứng lâm sàng của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 91
3.33. Tương quan giữa miR-21 với một số chỉ số xét nghiệm ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 92
3.34. Tương quan giữa miR-122 với một số chỉ số xét nghiệm ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan 93
3.35. Liên quan giữa miR-21 với chức năng gan theo phân loại Child-Pugh, đặc điểm khối u gan và giai đoạn bệnh theo BCLC 98
3.36. Liên quan giữa miR-122 với chức năng gan theo phân loại Child-Pugh, đặc điểm khối u gan và giai đoạn bệnh theo BCLC 102