Nghiên cứu một số chỉ số hóa sinh liên quan đến tình trạng dinh dưỡng sắt, Vit.A ở phụ nữ mang thai được bổ sung thực phẩm

 Luận ÁnNghiên cứu một số chỉ số hóa sinh liên quan đến tình trạng dinh dưỡng sắt, Vit.A ở phụ nữ mang thai được bổ sung thực phẩm.Trong nhiều năm qua, thiếu máu và thiếu vitamin A (Vit.A) vẫn là vấn đề ý nghĩa sức khỏe cộng đồng quan trọng ở nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam [1]. Thiếu máu do nhiều nguyên nhân như thiếu chất dinh dưỡng cần cho quá trình tạo máu (thiếu sắt, thiếu axit folic, thiếu vitamin B12…) hoặc do một số bệnh nhiễm trùng, rối loạn chuyển hóa Hemoglobin. Bệnh thường xảy ra ở phụ nữ có thai và trẻ nhỏ [2]. Theo thống kê của Tổ chức Y tế thế giới năm 2011 có đến 38% phụ nữ có thai trên toàn cầu bị thiếu máu, trong đó phần lớn là ở các nước đang phát triển [1]. Hơn một nửa các trường hợp thiếu máu ở phụ nữ có thai là do thiếu sắt [3]. Thiếu máu thiếu sắt ở phụ nữ có thai ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi và tác động không tốt đến quá trình tăng trưởng của trẻ sau này. Nhóm đối tượng có nguy cơ cao thiếu máu cũng là nhóm đối tượng có nguy cơ thiếu Vit.A [4]. Theo thống kê, hàng năm trên thế giới có khoảng 140 triệu trẻ em trước tuổi đi học và trên 7 triệu phụ nữ có thai bị thiếu Vit.A tiền lâm sàng gây nên cái chết của 1,2 đến 3 triệu trẻ em [5, 6]. Thiếu Vit.A có thể gây mù lòa, chậm phát triển thể lực, giảm khả năng miễn dịch, dễ bị mắc các bệnh nhiễm trùng và tăng nguy cơ tử vong [7-9].
Tại Việt Nam, kết quả tổng điều tra toàn quốc năm 2015 của Viện Dinh dưỡng cho thấy, tỷ lệ thiếu máu ở phụ nữ tuổi sinh đẻ là 25,5%, ở phụ nữ có thai là 32,8%, thuộc mức trung bình về ý nghĩa sức khỏe cộng đồng [10]. Tỷ lệ thiếu máu khác nhau ở các vùng sinh thái trong đó cao nhất là ở vùng núi Tây Bắc, Nam Miền Trung và Tây Nguyên [11]. Bên cạnh đó, tỷ lệ thiếu Vit.A tiền lâm sàng (Vit.A huyết thanh < 0,7 ^mol/L) vẫn ở mức trung bình về YNSKCĐ [10]. Các yếu tố nguy cơ gây thiếu Vit.A vẫn tồn tại như lượng Vit.A trong khẩu phần còn thấp, các bệnh nhiễm trùng vẫn phổ biến đặc biệt ở các vùng khó khăn như vùng núi phía Bắc, Nam miền Trung [12, 13].
Dinh dưỡng của bà mẹ kém cả trước và trong khi có thai được biết là nguyên nhân cơ bản gây nên tình trạng thiếu máu thiếu sắt, thiếu Vit.A. Việc tăng cường dự trữ sắt, Vit.A của người mẹ trước khi có thai giúp đảm bảo đáp ứng nhu cầu của thai nhi [14, 15].
Thực phẩm là nguồn cung cấp các chất dinh dưỡng cần thiết cho con người. Các thực phẩm nguồn gốc động vật không chỉ là nguồn chất đạm mà còn cung cấp các vi chất dinh dưỡng có giá trị sinh học cao như sắt, kẽm, Vit.A, Vit B12 .. những vi chất này đều rất quan trọng với sức khỏe sinh sản của người mẹ và sự phát triển của thai nhi. Việc tăng mức tiêu thụ thực phẩm giàu sắt, kẽm, Vit.A, Vit B12 trước và trong khi có thai đối với các phụ nữ có nguy cơ thiếu hụt các vi chất do các thực phẩm này cung cấp sẽ có khả năng cải thiện tình trạng vi chất dinh dưỡng, giảm khả năng mắc các bệnh nhiễm trùng, giảm tỷ lệ sinh non, cải thiện cân nặng sơ sinh và tăng trưởng của trẻ nhất là trong những tháng đầu đời [15].
Mặc dù các chất dinh dưỡng trong thực phẩm đóng vai trò rất quan trọng cho phụ nữ khi có thai, nhưng các nghiên cứu về thử nghiệm bổ sung thực phẩm tự nhiên để cải thiện tình trạng vi chất của mẹ và kết quả thai nghén còn chưa nhiều [16]. Một số nghiên cứu hồi cứu trên thế giới đã đánh giá tác động của việc cung cấp thực phẩm tự nhiên cho phụ nữ trước và trong khi mang thai thông qua các chương trình bổ sung thực phẩm trong điều kiện khẩn cấp chứ không với chủ đích nghiên cứu [17, 18]. Mặt khác, các nghiên cứu can thiệp đánh giá tình trạng sắt, Vit.A mới chủ yếu dựa trên các chỉ số Hb, ferritin và nồng độ Vit.A huyết thanh. Do vậy, một nghiên cứu được thiết kế khoa học, sử dụng các chỉ số hóa sinh như Transferrin-receptor, Body Iron, Hepcidin và Retinol Binding Protein để đánh giá can thiệp bổ sung thực phẩm giàu dinh dưỡng sẵn có tại địa phương cho phụ nữ từ trước khi có thai cho tới khi sinh, nhằm cải thiện tình trạng dinh dưỡng sắt và Vit.A ở phụ nữ có thai là thực sự cần thiết.
Nghiên cứu được thực hiện tại địa bàn huyện Cẩm Khê tỉnh Phú Thọ, vì đây là một huyện nông thôn đặc trưng với dân số thuần nông chiếm 90%, có mạng lưới y tế cơ sở hoạt động tốt. Mặc dù kinh tế xã hội của huyện đã có nhiều phát triển trong nhưng năm qua, nhưng phụ nữ lứa tuổi sinh đẻ trên địa bàn huyện vẫn thiếu dinh dưỡng [19].
Đây là một can thiệp đầu tiên triển khai bổ sung vi chất dựa vào thực phẩm tự nhiên từ trước khi có thai cho tới khi sinh và so sánh với việc chỉ bổ sung trong thời gian có thai. Mặc dù nhiều người đều nhận thấy thời kỳ có thai có thể là quá ngắn để cải thiện tình trạng dinh dưỡng của bà mẹ, nhưng điển hình của việc bổ sung vi chất dinh dưỡng chỉ được thực hiện từ khi đi khám thai cho đến khi sinh con. Do vậy kết quả là một cảnh báo rộng rãi khi mà việc bổ sung cho bà mẹ chỉ được thực hiện khi bắt đầu có thai.
Vì vậy đề tài “Nghiên cứu một số chỉ số hóa sinh liên quan đến tình trạng dinh dưỡng sắt, Vit.A ở phụ nữ mang thai được bổ sung thực phẩm” đã được triển khai với ba mục tiêu nghiên cứu:
1. Xác định tình trạng sắt, vitamin A ở phụ nữ trước khi có thai lần đầu tại huyện Cẩm Khê Phú Thọ.
2. Đánh giá hiệu quả bổ sung thực phẩm đến tình trạng sắt, vitamin A ở nhóm phụ nữ được bổ sung thực phẩm từ trước khi có thai đến khi thai được 32 tuần.
3. Đánh giá hiệu quả bổ sung thực phẩm đến tình trạng sắt, vitamin A ở nhóm phụ nữ có thai được bổ sung thực phẩm từ khi thai ở tuần 16 đến khi thai được 32 tuần.
CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
1. Nguyễn Thị Diệp Anh, Lê Bạch Mai, Phạm Thiện Ngọc, Hoàng Thu Nga, Phí Ngọc Quyên, Từ Ngữ, Henri Diren, Janet King (2017). Tình trạng thiếu máu, thiếu sắt và thiếu vitamin A ở phụ nữ trước khi mang thai tại huyện Cẩm Khê tỉnh Phú Thọ. Tạp chí Dinh dưỡng và Thực phẩm, Tập 13, số 3, 71-78.
2. Nguyễn Thị Diệp Anh, Phạm Thiện Ngọc, Lê Bạch Mai, Từ Ngữ, Janet King, Henri Diren (2017). Hiệu quả bổ sung thực phẩm trước và khi có thai đến tổng lượng sắt cơ thể của phụ nữ tại huyện Cẩm Khê tỉnh Phú Thọ. Tạp chí Y học Việt Nam, Tập 458, tháng 9 số đặc biệt, 91-97.
3. Ngu Tu, Janet C. King, Henri Dirren, Nga Hoang Thu, Quyen Phi Ngoc, Anh Nguyen Thi Diep (2014). Effect of animal-source food supplement prior to and during pregnancy on birthweight and prematurity in rural Vietnam: A brief study description. Food and Nutrition Bulletin, International Nitrition Foundation, Vol. 35, No. 4 (supplement) pp: S205-S208.

MỞ ĐẦU 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN 4
1.1. DINH DƯỠNG SẮT 4
1.1.1. Sắt trong cơ thể 4
1.1.2. Các chỉ số đánh giá tình trạng sắt 12
1.1.3. Thiếu sắt và thiếu máu 18
1.2. DINH DƯỠNG VITAMIN A 26
1.2.1. V itamin A trong cơ thể 27
1.2.2. Các chỉ số đánh giá tình trạng vitamin A 31
1.2.3. Thiếu vitamin A 33
1.3. CÁC GIẢI PHÁP CẢI THIỆN TÌNH TRẠNG SẮT, VITAMIN A Ở BÀ
MẸ VÀ TRẺ EM 37
1.3.1. Giải pháp uống bổ sung 37
1.3.2. Giải pháp tăng cường sắt và vitamin A vào thực phẩm 39
1.3.3. Giải pháp can thiệp bằng bữa ăn 41
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 44
2.1. Địa điểm và đối tượng nghiên cứu 44
2.2. Phương pháp nghiên cứu 45
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu 45
2.2.2. Cỡ mẫu và cách chọn mẫu 46
2.2.3. Tổ chức nghiên cứu can thiệp 52
2.3. Phương pháp và công cụ thu thập số liệu 57
2.3.1. Thời điểm thu thập số liệu 57
2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu 58
2.4. Các biến số, chỉ số nghiên cứu và tiêu chuẩn đánh giá 61
2.4.1. Tình trạng dinh dưỡng 61
2.4.2. Đánh giá tình trạng sắt và thiếu máu 62
2.4.3. Đánh giá tình trạng Vit.A 62
2.4.4. Đánh giá tình trạng nhiễm trùng 63
2.5. Phương pháp định lượng các chỉ số hóa sinh 63
2.5.1. Định lượng ferritin trong huyết thanh 63
2.5.2. Định lượng Transferrin-receptor trong huyết thanh 63
2.5.3. Định lượng Hepcidin trong huyết thanh 64
2.5.4. Định lượng sắt huyết tương 65
2.5.5. Định lượng nồng độ hemoglobin trong máu 66
2.5.6. Định lượng nồng độ vitamin A trong huyết thanh 67
2.5.7. Định lượng nồng độ RBP trong huyết thanh 68
2.5.8. Định lượng nồng độ CRP huyết thanh 69
2.5.9. Định lượng nồng độ AGP huyết thanh: 69
2.6. Phân tích và xử lý số liệu 70
2.7. Đạo đức nghiên cứu 71
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 73
3.1. Mô tả tình trạng sắt, vitamin A ở phụ nữ trước khi có thai lần đầu tại huyện
Cẩm Khê Phú Thọ 73
3.1.1. Thông tin chung của quần thể đối tượng nghiên cứu trong nghiên cứu
mô tả 73
3.1.2. Tình trạng sắt và vitamin A của phụ nữ trước khi có thai lần đầu 76
3.1.3. Mối liên quan giữa các chỉ số hóa sinh đánh giá tình trạng Vit.A với
các chỉ số đánh giá tình trạng sắt và thiếu máu 78
3.2. Hiệu quả can thiệp thực phẩm lên tình trạng sắt và vitamin A ở nhóm phụ nữ
được bổ sung thực phẩm từ trước khi có thai tới thời điểm thai 32 tuần 85
3.2.1. Thông tin ban đầu của phụ nữ được chọn vào nghiên cứu can thiệp 85
3.2.2. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng sắt ở nhóm phụ nữ được
can thiệp sớm từ trước khi có thai 91
3.2.3. Hiệu quả bổ sung thực phẩm tác động đến nồng độ hepcidin của phụ
nữ trong quá trình có thai 101
3.2.4. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng vitamin A của phụ nữ được
can thiệp sớm từ trước khi có thai tới thời điểm thai 32 tuần 104
3.3. Hiệu quả bổ sung thực phẩm đến tình trạng sắt, vitamin A ở nhóm phụ nữ
được bổ sung thực phẩm từ tuần thai 16 đến thời điểm thai 32 tuần 108
3.3.1. Hiệu quả bổ sung thực phẩm đến tình trạng sắt ở phụ nữ được can
thiệp từ tuần thai 16 đến thời điểm thai 32 tuần 108
3.3.2. Hiệu quả bổ sung thực phẩm đến tình trạng vitamin A của phụ nữ
được can thiệp từ tuần thai 16 đến khi sinh con 116
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN 121
4.1. Tình trạng sắt, viamin A và thiếu máu của phụ nữ trước khi có thai lần đầu 121
4.1.1. Thông tin chung, tình trạng dinh dưỡng và giá trị dinh dưỡng trong
khẩu phần của phụ nữ trước khi có thai 121
4.1.2. Tình trạng sắt và thiếu máu của phụ nữ trước khi có thai 122
4.1.3. Tình trạng vitamin A của phụ nữ trước khi có thai 126
4.1.4. Mối liên quan giữa vitamin A với thiếu máu, thiếu sắt 127
4.2. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng sắt và vitamin A ở nhóm phụ nữ được
bổ sung thực phẩm từ trước khi có thai cho tới thời điểm thai 32 tuần 129
4.2.1. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng sắt ở phụ nữ được can
thiệp từ trước khi có thai cho tới thời điểm thai 32 tuần 129
4.2.2. Hiệu quả bổ sung thực phẩm tác động đến nồng độ hepcidin của phụ
nữ trong quá trình có thai 136
4.2.3. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng vitamin A của phụ nữ được can
thiệp sớm từ trước khi có thai cho tới thời điểm thai 32 tuần 141
4.3. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng sắt và vitamin A ở nhóm phụ nữ
được can thiệp từ tuần thai 16 đến thời điểm thai 32 tuần 145
4.3.1. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng sắt ở nhóm phụ nữ được
can thiệp từ tuần thai 16 145
4.3.2. Hiệu quả bổ sung thực phẩm lên tình trạng vitamin A ở nhóm phụ nữ
được can thiệp từ tuần thai 16 150
KẾT LUẬN 155
KHUYẾN NGHỊ 157
CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC