NGHIÊN CỨU SỰ BIỂU LỘ VÀ MỐI LIÊN QUAN CỦA CÁC DẤU ẤN MIỄN DỊCH TẾ BÀO GỐC UNG THƯ, HER2 TRONG UNG THƯ BIỂU MÔ TUYẾN DẠ DÀY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC NGHIÊN CỨU SỰ BIỂU LỘ VÀ MỐI LIÊN QUAN CỦA CÁC DẤU ẤN MIỄN DỊCH TẾ BÀO GỐC UNG THƯ, HER2 TRONG UNG THƯ BIỂU MÔ TUYẾN DẠ DÀY.Ung thư dạ dày (UTDD) là một trong những ung thư phổ biến nhất và xếp hàng thứ 4 về nguyên nhân gây tử vong trên thế giới. Tỷ lệ mắc UTDD cao ở các nước châu Á, trong đó có Việt Nam [113]. Chẩn đoán UTDD ở giai đoạn sớm thường khó do triệu chứng nghèo nàn và không đặc hiệu. Ở giai đoạn muộn triệu chứng của bệnh rõ ràng, xuất hiện thường xuyên và liên tục do đó bệnh thường được chẩn đoán ở giai đoạn này. Về mô bệnh học, 95% là ung thư biểu mô tuyến dạ dày (UTBMTDD), còn lại là ung thư biểu mô tuyến vảy, ung thư tế bào gai, u carcinoid, ung thư tế bào nhỏ…
Điều trị UTDD tùy thuộc vào giai đoạn bệnh, thể mô bệnh học và tình trạng bệnh nhân. Trong đó phẫu thuật là phương pháp điều trị triệt căn trong giai đoạn sớm và điều trị triệu chứng trong giai đoạn muộn. Hóa trị, xạ trị đóng vai trò điều trị bổ trợ, tân bổ trợ trong giai đoạn điều trị triệt căn và giúp điều trị giảm nhẹ, kéo dài thời gian sống thêm khi bệnh ở giai đoạn muộn, tái phát, di căn [56].

Trong thời gian gần đây, dấu ấn tế bào ung thư biểu mô HER2, một thụ thể tăng trưởng tham gia vào quá trình hình thành, phát triển ung thư, thụ thể này biểu hiện quá mức trong UTDD với một tỷ lệ nhất định. Do đó, đánh giá sự biểu hiện HER2 đã trở thành một tiêu chí quan trọng để lựa chọn phương pháp điều trị nhắm trúng đích cho bệnh nhân giai đoạn tái phát, di căn [79].
Tuy nhiên trung vị thời gian sống toàn bộ sau điều trị bằng trastuzumab ở bệnh nhân UTBMTDD di căn có HER2 dương tính chỉ là 26,1 tháng, bệnh nhân có HER2 âm tính sau hóa trị thậm chí chỉ sống thêm được 14,8 tháng [48]. Vì thế, bên cạnh HER2 cần có thêm thông tin khác để giúp lựa chọn phác đồ điều trị tối ưu hơn cũng như cần phát triển các thuốc điều trị tốt hơn để cải thiện thời gian sống cho bệnh nhân UTBMTDD.2
Những năm gần đây các nghiên cứu chỉ ra rằng trong bệnh ung thư, tế bào gốc bình thường sẽ biến đổi thành các tế bào gốc ung thư (Cancer Stem Cell-CSC), chính các CSC này kháng lại các liệu pháp hoá trị và gây ra sự di căn của ung thư đến các cơ quan khác [37]. Trong UTDD, sự tồn tại của CSC trong khối u lần đầu tiên được chỉ ra bởi Takaishi S. dựa vào sự biểu hiện của dấu ấn CD44 [114], sau đó Nguyen P.H. phát hiện thêm ALDH cũng là một dấu ấn dùng để xác định CSC dạ dày ở người [89]. Các nghiên cứu cho thấy rằng có thể những tế bào gốc này gây ra sự thải loại thuốc dẫn đến thất bại trong điều trị UTBMTDD. Từ đó các liệu pháp điều trị nhắm trúng đích bằng acid retinoic (AR) đã ức chế mạnh mẽ sự tăng trưởng của tế bào UTDD, giúp cải thiện hiệu quả điều trị [89].
Nghiên cứu về sự biểu hiện của HER2 và các tế bào gốc UTDD như các
dấu ấn CD44, ALDH mở ra một triển vọng lớn về đặc điểm bệnh học ung thư, góp phần điều trị tận gốc loại ung thư này cũng như tiên lượng bệnh. Sự biểu hiện của cả HER2 và các dấu ấn tế bào gốc ung thư như CD44, ALDH bằng xét nghiệm HMMD trên bệnh nhân UTBMTDD tại Việt Nam cho đến nay vẫn chưa có nghiên cứu nào đi sâu đánh giá. Đồng thời cần có thông tin thêm về mối liên quan giữa HER2, CD44 và ALDH với một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng để gián tiếp tiên lượng kết quả điều trị cho bệnh nhân UTBMTDD. Từ thực tiễn đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu này với các mục tiêu:
1. Đánh giá sự biểu lộ các dấu ấn miễn dịch tế bào gốc ung thư (CD44, ALDH) và HER2 trong ung thư biểu mô tuyến dạ dày.
2. Phân tích mối liên quan giữa kiểu hình miễn dịch CD44, ALDH, HER2 với đặc điểm lâm sàng, nội soi và mô bệnh học trong ung thư biểu mô tuyến dạ dày

MỤC LỤC NGHIÊN CỨU SỰ BIỂU LỘ VÀ MỐI LIÊN QUAN CỦA CÁC DẤU ẤN MIỄN DỊCH TẾ BÀO GỐC UNG THƯ, HER2 TRONG UNG THƯ BIỂU MÔ TUYẾN DẠ DÀY
Trang
TRANG PHỤ BÌA
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM ƠN
MỤC LỤC
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC HÌNH
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
DANH MỤC BẢNG
ĐẶT VẤN ĐỀ……………………………………………………………………………………… 1
CHƯƠNG I. TỔNG QUAN TÀI LIỆU…………………………………………………… 3
1.1. Dịch tễ học UTDD ………………………………………………………………………. 3
1.2. Các yếu tố nguy cơ gây UTDD……………………………………………………… 4
1.3. Đặc điểm lâm sàng UTDD……………………………………………………………. 7
1.4. Đặc điểm giải phẫu bệnh UTDD …………………………………………………… 9
1.5. Vai trò gen HER2 trong UTDD…………………………………………………… 15
1.5.1. Khái niệm và nguồn gốc của HER2 ……………………………………….. 15
1.5.2. Ứng dụng của dấu ấn HMMD HER2 trong lâm sàng ……………….. 17
1.6. Vai trò của dấu ấn HMMD tế bào gốc ung thư trong UTDD…………… 20
1.6.1. Khái niệm, nguồn gốc tế bào gốc và tế bào gốc ung thư……………. 20
1.6.2. Dấu ấn HMMD tế bào gốc UTDD CD44………………………………… 25
1.6.3. Dấu ấn HMMD tế bào gốc UTDD ALDH ………………………………. 31
1.7. Tình hình nghiên cứu về HER2, CD44, ALDH trong UTBMTDD….. 37
CHƯƠNG II. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU …………. 42
2.1. Đối tượng nghiên cứu ………………………………………………………………… 42
2.1.1. Tiêu chuẩn chọn…………………………………………………………………… 422.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ……………………………………………………………….. 42
2.2. Phương pháp nghiên cứu ……………………………………………………………. 42
2.3. Chỉ tiêu nghiên cứu……………………………………………………………………. 46
2.3.1. Đặc điểm chung của bệnh nhân……………………………………………… 46
2.3.2. Đặc điểm nội soi dạ dày………………………………………………………… 47
2.3.3. Đặc điểm mô bệnh học …………………………………………………………. 49
2.3.4. Sự biểu hiện của các dấu ấn HMMD………………………………………. 56
2.4. Phương pháp thu thập số liệu………………………………………………………. 57
2.4.1. Khám bệnh nhân và các chỉ định cận lâm sàng………………………… 57
2.4.2. Nội soi dạ dày có sinh thiết……………………………………………………. 57
2.4.3. Phẫu thuật cắt u và cách xử lý mẫu mô u ………………………………… 59
2.4.4. Phương pháp phân tích MBH và HMMD tại Pháp …………………… 60
2.5. Phân tích và xử lý số liệu……………………………………………………………. 61
2.6. Đạo đức nghiên cứu …………………………………………………………………… 62
CHƯƠNG III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU…………………………………………….. 64
3.1. Một số đặc điểm và sự biểu hiện dấu ấn HMMD của bệnh nhân……… 64
3.1.1. Một số đặc điểm lâm sàng, nội soi, mô bệnh học của bệnh nhân .. 64
3.1.2. Sự biểu hiện của dấu ấn HER2, CD44 và ALDH …………………….. 71
3.2. Mối liên quan giữa HER2, CD44 và ALDH với một số đặc điểm lâm
sàng và cận lâm sàng………………………………………………………………………… 75
3.2.1. Mối liên quan giữa HER2 với một số đặc điểm lâm sàng và cận lâm
sàng …………………………………………………………………………………………….. 75
3.2.2. Mối liên quan giữa CD44 với một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng
……………………………………………………………………………………………………. 79
3.2.3. Mối liên quan giữa ALDH với một số đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng
……………………………………………………………………………………………………. 823.2.4. Liên quan giữa các kiểu hình miễn dịch của HER2, CD44, ALDH
với một số đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng…………………………………. 86
CHƯƠNG IV. BÀN LUẬN…………………………………………………………………. 91
4.1. Một số đặc điểm lâm sàng, nội soi, MBH và sự biểu hiện dấu ấn
HMMD tế bào gốc ung thư, HER2 của nhóm bệnh nhân nghiên cứu……… 91
4.1.1. Một số đặc điểm lâm sàng, nội soi và MBH ……………………………. 91
4.1.2. Sự biểu hiện các dấu ấn miễn dịch trong mô UTDD……………….. 100
4.2. Mối liên quan giữa HER2, CD44, ALDH với một số đặc điểm lâm sàng
và cận lâm sàng……………………………………………………………………………… 108
4.2.1. Mối liên quan giữa HER2 với một số yếu tố………………………….. 108
4.2.2. Mối liên quan giữa tế bào gốc ung thư CD44 với một số yếu tố . 112
4.2.3. Mối liên quan giữa tế bào gốc ung thư có biểu hiện ALDH với một
số yếu tố …………………………………………………………………………………….. 115
4.2.4. Liên quan đồng thời HER2, CD44, ALDH và một số yếu tố …… 118
KẾT LUẬN……………………………………………………………………………………… 121
KIẾN NGHỊ …………………………………………………………………………………….. 122
DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

DANH MỤC HÌNH
Hình Tên hình Trang
Hình 1.1. Chức năng của HER2……………………………………………………………. 16
Hình 1.2. Các dạng tế bào gốc khác nhau ở người ………………………………….. 22
Hình 1.3. Mô hình ngẫu nhiên và mô hình phân cấp……………………………….. 23
Hình 1.4. Tế bào gốc ung thư kháng lại các liệu pháp ung thư truyền thống. 23
Hình 1.5. Cấu trúc của protein và gen CD44………………………………………….. 28
Hình 1.6. Chức năng của ALDH ở tế bào gốc và tế bào gốc ung thư ………… 32
Hình 1.7. ALDH và nhóm oxy hoạt động trong tác nhân gây ung thư……….. 35
Hình 2.1. Máy Minicore Excilone được kết nối với máy tính…………………… 45
Hình 2.2. Máy cắt Microtome Leica RM 2245……………………………………….. 45
Hình 2.3. Các block paraffin chứa các micro tissues……………………………….. 46
Hình 2.4. Phân loại UTDD theo Borrmann ……………………………………………. 48
Hình 2.5. Phân loại MBH UTDD theo Lauren ……………………………………….. 49
Hình 2.6. Ung thư biểu mô nhú…………………………………………………………….. 50
Hình 2.7. Ung thư biểu mô tuyến ống……………………………………………………. 50
Hình 2.8. Ung thư biểu mô nhầy…………………………………………………………… 51
Hình 2.9. Ung thư biểu mô nhẫn…………………………………………………………… 51
Hình 2.10. Ung thư biểu mô tuyến biệt hóa cao ……………………………………… 52
Hình 2.11. Ung thư biểu mô tuyến biệt hóa vừa……………………………………… 53
Hình 2.12. Ung thư biểu mô tuyến biệt hóa thấp…………………………………….. 53DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ Tên biểu đồ Trang
Biểu đồ 1.1. Tỷ lệ mắc ung thư dạ dày năm 2020 …………………………………….. 3
Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ về giới…………………………………………………………………….. 64
Biểu đồ 3.2. Tiền sử bệnh lý dạ dày………………………………………………………. 65
Biểu đồ 3.3. Lý do vào viện của các bệnh nhân UTDD …………………………… 6

DANH MỤC BẢNG
Bảng Tên bảng Trang
Bảng 2.1. Các giai đoạn TNM UTDD …………………………………………………… 54
Bảng 2.2. Giai đoạn bệnh UTDD………………………………………………………….. 55
Bảng 3.1. Tuổi, giới ……………………………………………………………………………. 64
Bảng 3.2. Triệu chứng lâm sàng …………………………………………………………… 66
Bảng 3.3. Thói quen sinh hoạt ……………………………………………………………… 66
Bảng 3.4. Đặc điểm khối u trên hình ảnh nội soi…………………………………….. 67
Bảng 3.5. Phân loại mô bệnh học của đối tượng nghiên cúu…………………….. 68
Bảng 3.6. Phân loại TNM của UTBMTDD……………………………………………. 69
Bảng 3.7. Sự biểu hiện HER2 trong UTBMTDD……………………………………. 71
Bảng 3.8. Sự biểu hiện CD44 trong UTBMTDD ……………………………………. 71
Bảng 3.9. Sự biểu hiện ALDH trong UTBMTDD…………………………………… 71
Bảng 3.10. Đồng biểu hiện của dấu ấn HER2 và CD44 trong UTBMTDD… 73
Bảng 3.11. Đồng biểu hiện của dấu ấn HER2 và ALDH trong UTBMTDD. 73
Bảng 3.12. Đồng biểu hiện của dấu ấn CD44 và ALDH trong UTBMTDD . 74
Bảng 3.13. Đồng biểu hiện của cả 3 dấu ấn HER2, CD44 và ALDH ………… 74
Bảng 3.14. Sự biểu hiện của HER2 theo triệu chứng lâm sàng…………………. 75
Bảng 3.15. Sự biểu hiện của HER2 theo vị trí khối u………………………………. 76
Bảng 3.16. Sự biểu hiện của HER2 theo kích thước khối u trên nội soi …….. 76
Bảng 3.17. Sự biểu hiện của HER2 theo đặc điểm mô bệnh học Lauren……. 77
Bảng 3.18. Sự biểu hiện của HER2 theo đặc điểm mô bệnh học WHO……… 77
Bảng 3.19. Sự biểu hiện của HER2 theo độ biệt hóa……………………………….. 78
Bảng 3.20. Sự biểu hiện của HER2 theo giai đoạn bệnh………………………….. 78
Bảng 3.21. Sự biểu hiện của CD44 theo triệu chứng lâm sàng …………………. 79
Bảng 3.22. Sự biểu hiện của CD44 theo vị trí khối u ………………………………. 79
Bảng 3.23. Sự biểu hiện của CD44 theo kích thước khối u trên nội soi……… 80
Bảng 3.24. Sự biểu hiện của CD44 theo đặc điểm mô bệnh học Lauren ……. 80Bảng 3.25. Sự biểu hiện của CD44 theo đặc điểm mô bệnh học WHO ……… 81
Bảng 3.26. Sự biểu hiện của CD44 theo độ biệt hóa ……………………………….. 81
Bảng 3.27. Sự biểu hiện của CD44 theo giai đoạn bệnh ………………………….. 82
Bảng 3.28. Sự biểu hiện của ALDH theo triệu chứng lâm sàng………………… 82
Bảng 3.29. Sự biểu hiện của ALDH theo vị trí khối u……………………………… 83
Bảng 3.30. Sự biểu hiện của ALDH theo kích thước khối u trên nội soi ……. 83
Bảng 3.31. Sự biểu hiện của ALDH theo đặc điểm mô bệnh học Lauren…… 84
Bảng 3.32. Sự biểu hiện của ALDH theo đặc điểm mô bệnh học WHO ……. 84
Bảng 3.33. Sự biểu hiện của ALDH theo độ biệt hóa………………………………. 85
Bảng 3.34. Sự biểu hiện của ALDH theo giai đoạn bệnh…………………………. 85
Bảng 3.35. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo triệu chứng lâm sàng.. 86
Bảng 3.36. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo vị trí khối u…………….. 87
Bảng 3.37. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo hình thái khối u ………. 87
Bảng 3.38. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo kích thước khối u ……. 88
Bảng 3.39. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo MBH Lauren………….. 88
Bảng 3.40. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo đặc điểm MBH WHO 89
Bảng 3.41. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo độ biệt hóa……………… 89
Bảng 3.42. Sự biểu hiện đồng thời của 3 dấu ấn theo giai đoạn bệnh………… 90
Bảng 4.1. So sánh triệu chứng toàn thân và cơ năng giữa các nghiên cứu….. 9

NGHIÊN CỨU SỰ BIỂU LỘ VÀ MỐI LIÊN QUAN CỦA CÁC DẤU ẤN MIỄN DỊCH TẾ BÀO GỐC UNG THƯ, HER2 TRONG UNG THƯ BIỂU MÔ TUYẾN DẠ DÀY