Nghiên cứu sự thay đổi nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh trên những người sống tại vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin ở Việt Nam

Luận án Nghiên cứu sự thay đổi nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh trên những người sống tại vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin ở Việt Nam.Dioxin là một nhóm các hợp chất hữu cơ độc hại, là sản phấm phụ không mong muốn của một số ngành công nghiệp hóa chất và đốt cháy các sản phẩm hữu cơ. Với dặc tính không hòa tan trong nước, khó thoái hóa nên trong môi trường bị ô nhiễm, dioxin lắng đọng trong đất, cặn bùn và tích trữ sinh học vào một số loại động vật có trong chuỗi thức ăn của con người. Khi xâm nhập vào cơ the con người, dioxin tích lũy chủ yếu ở các mô mỡ trong cơ the và đào thải rất chậm [1].

Nghiên cứu sự thay đổi nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh trên những người sống tại vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin ở Việt Nam Dioxin tác động đến quá trình sinh sản và phát trien, gây rối loạn hệ thống miễn dịch và nội tiết của cơ thể ngay cả khi chỉ có hàm lượng rất nhỏ. Nó tác động đến nhiều cơ quan, hệ cơ quan trong cơ thể gây ra những rối loạn bệnh lý phức tạp và đa dạng, điều đó làm giảm tuổi thọ ở những người bị phơi nhiễm cũng như con cái họ ở những thế hệ kế tiếp trong tương lai [2].
Trong cuộc chiến tranh tại Việt Nam giai đoạn 1961 đến 1972 quân đội Mỹ đã rải một lượng lớn các chất diệt cỏ có tạp nhiễm một lượng lớn dioxin trong thành phần xuống nhiều vùng rộng lớn ở miền Nam Việt Nam, nhằm mục đích phát quang để phá hủy nơi ấn lấp của quân đội giải phóng chiến đấu ở miền Nam Việt Nam [3]. Do đặc tính bền vững của dioxin, cho đến nay tác động của nó đã và vẫn đang gây nên những hậu quả nghiêm trọng đối với sức khoẻ con người và môi trường sống ở Việt Nam, đặc biệt các bà mẹ và trẻ em tại các khu vực phơi nhiễm dioxin. Dioxin ảnh hưởng tới bào thai từ rất sớm qua nhau thai. Những trẻ nhỏ tiếp xúc với dioxin sẽ bị ảnh hưởng về phát triển thể chất và tâm thần [2], [4],[5].Nghiên cứu sự thay đổi nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh trên những người sống tại vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin ở Việt Nam
Phơi nhiễm dioxin gây các tác dụng độc hại mà một trong số đó là tác động trên hệ thống nội tiết. Bên cạnh đó, với đặc tính ưa lipid của dioxin nên ở người mẹ cho con bú, dioxin và các đồng phân của nó chủ yếu tập trung vào sữa mẹ. Như vậy, sữa mẹ là một con đường thải trừ dioxin chủ yếu. Nồng độ dioxin trong sữa mẹ phụ thuộc vào mức độ tiếp xúc và loại đồng phân dioxin. Mặt khác, dioxin và polychlorinated biphenyls (PCBs) đã được chứng minh là tích lũy trong tuyến thượng thận khi xâm nhập vào cơ the. Đồng thời làm thay đổi tổng hợp hormon steroid vỏ thượng thận theo liều lượng và thời gian tác động. Tuy nhiên, những tác động của dioxin trên hormon steroid thượng thận chưa được điều tra kỹ lưỡng và chỉ thông qua đánh giá trên thực nghiệm. Hơn nữa, chưa có nhiều nghiên cứu về nồng độ dioxin trong chiến tranh liên quan đến hormon streroid trong huyết thanh, đặc biệt là nồng độ hormon steroid trong nước bọt ở người mẹ và trẻ em sống ở khu vực điem nóng dioxin Việt Nam. Vì vậy, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Nghiên cứu sự thay đổi nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh trên những người sống tại vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin ở Việt Nam” với mục tiêu:
1. Xác định nồng độ dioxin trong sữa của những người mẹ sống tại Phù Cát – Bình Định.
2. Xác định nồng độ hormon steroid trong nước bọt của mẹ và con, trong sữa và huyết thanh của người mẹ sống tại Phù Cát – Bình Định.
3. Tìm hiểu mối tương quan giữa nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh với nồng độ dioxin trong sữa của những người mẹ.
MỤC LỤC Nghiên cứu sự thay đổi nồng độ hormon steroid trong nước bọt, sữa và huyết thanh trên những người sống tại vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin ở Việt Nam
Trang phụ bìa Lời cảm ơn Lời cam đoan Danh mục chữ viết tắt Mục lục
Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ Danh mục các hình
ĐẶT VẤN ĐỀ 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN 3
1.1. Hormon steroid 3
1.1.1. Đại cương hormon steroid 3
1.1.2. Các loại hormon steroid 4
1.1.3. Tổng hợp hormon steroid 7
1.1.4. Tác dụng sinh học 9
1.1.5. Một số phương pháp định lượng hormon steroid 11
1.2. Chất độc da cam/dioxin 17
1.2.1. Công thức hóa học 18
1.2.2. Tính chất lý học, hóa học của dioxin 19
1.2.3. Các nguồn ô nhiễm 21
1.2.4. Chuyển hóa và bài tiết 22
1.2.5. Cơ chế tác động 24
1.2.6. Lịch sử ô nhiễm dioxin ở Việt Nam 27
1.2.7. Ảnh hưởng của dioxin đối với sức khỏe con người 28
1.2.8. Một số phương pháp định lượng dioxin 39
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 43
2.1. Khu vực nghiên cứu 43
2.2. Đối tượng nghiên cứu 44
2.2.1. Tiêu chuẩn lựa chọn 46
2.2.2. Tiêu chuẩn loại trừ 46
2.3. Phương pháp nghiên cứu 46
2.4. Các quy trình và kỹ thuật nghiên cứu 46
2.4.1. Quy trình lấy mẫu 46
2.4.2. Kỹ thuật định lượng dioxin trong sữa 50
2.4.3. Kỹ thuật định lượng hormon steroid bằng kỹ thuật sắc ký lỏng khối
phổ kép 52
2.5. Ước tính lượng dioxin hấp thụ hàng ngày ở trẻ bú sữa mẹ 55
2.6. Địa điểm phân tích 55
2.7. Xử lý số liệu nghiên cứu 56
2.8. Đạo đức nghiên cứu 57
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 58
3.1. Đặc điểm chung 58
3.1.1. Đặc điểm chung của mẹ 58
3.1.2. Đặc điểm chung của con 59
3.2. Nồng độ dioxin trong sữa mẹ 61
3.3. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt 67
3.3.1. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt của mẹ tại thời điểm con từ
4 đến 16 tuần tuổi 67
3.3.2. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt của mẹ tại thời điểm sau
một năm cho con bú 70
3.3.3. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt của trẻ tại thời điểm 3 tuổi …. 73
3.4. Nồng độ hormon steroid trong sữa và huyết thanh của mẹ 75
3.4.1. Nồng độ hormon steroid trong sữa mẹ tại thời điểm con từ 4 đến 16
tuần tuổi 75
3.4.2. Nồng độ hormon steroid trong huyết thanh của mẹ tại thời điểm sau
một năm cho con bú 77
3.5. Tỷ lệ nồng độ hormon steroid trong nước bọt và huyết thanh của mẹ
sau một năm cho con bú 80
3.6. Mối tương quan giữa nồng độ dioxin trong sữa với nồng độ hormon
steroid 82
3.6.1. Mối tương quan giữa nồng độ dioxin trong sữa với nồng độ hormon
steroid trong nước bọt 82
3.6.2. Mối tương quan giữa nồng độ dioxin trong sữa với nồng độ hormon
steroid trong sữa và huyết thanh của mẹ 85
3.7. Mối tương quan giữa nồng độ hormon steroid trong nước bọt với
hormon steroid trong sữa và huyết thanh 87
3.7.1. Mối tương quan giữa nồng độ hormon steroid trong nước bọt của mẹ với
hormon steroid trong sữa tại thời điếm con từ 4 đến 16 tuần tuổi 87
3.7.2. Mối tương quan giữa nồng độ hormon steroid trong nước bọt của mẹ với hormon steroid trong huyết thanh tại thời điếm sau một năm
cho con bú 88
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN 89
4.1. Đặc điểm chung 89
4.1.1. Đặc điểm của khu vực nghiên cứu 89
4.1.2. Đặc điểm của đối tượng nghiên cứu 90
4.2. Nồng độ dioxin trong sữa mẹ 92
4.3. Mô hình đáp ứng liều giữa dioxin và hormon steroid 94
4.4. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt 98
4.4.1. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt của mẹ 98
4.4.2. Nồng độ hormon steroid trong nước bọt của con 101
4.4. Nồng độ hormon steroid trong sữa và huyết thanh của mẹ 106
4.4.1. Nồng độ hormon steroid trong sữa mẹ tại thời điểm con từ 4 đến 16
tuần tuổi 106
4.4.2. Nồng độ hormon steroid trong huyết thanh của mẹ tại thời điểm sau
một năm cho con bú 107
4.5. Tỷ lệ nồng độ hormon steroid trong nước bọt và huyết thanh của người
mẹ sau một năm cho con bú 108
4.6. Mối liên quan giữa nồng độ dioxin trong sữa với nồng độ hormon steroid…. 110
4.7. Mối liên quan giữa nồng độ dioxin trong sữa mẹ với chỉ số cơ the trẻ 113
4.8. Mối tương quan giữa nồng độ hormon steroid trong nước bọt với
hormon steroid trong sữa và huyết thanh 117
KẾT LUẬN 120
KIẾN NGHỊ 123
TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
Đặc điểm của những người mẹ ở khu vực nghiên cứu 58
Đặc điếm của trẻ tại các thời điếm nghiên cứu 59
Cân nặng lúc sinh của trẻ ở Kim Bảng và Phù Cát 60
So sánh nồng độ các đồng phân dioxin nhóm PCDDs trong sữa
những người mẹ ở Kim Bảng và Phù Cát 61
So sánh nồng độ các đồng phân dioxin nhóm PCDFs trong sữa
những người mẹ ở Kim Bảng và Phù Cát 62
So sánh nồng độ tổng số các đồng phân dioxin trong sữa những
người mẹ ở Kim Bảng và Phù Cát 63
So sánh nồng độ các đồng phân dioxin nhóm PCDDs trong sữa
những người mẹ sinh con đầu lòng và con thứ 64
So sánh nồng độ các đồng phân dioxin nhóm PCDFs trong sữa
những người mẹ sinh con đầu lòng và con thứ 65
So sánh nồng độ tổng số các đồng phân dioxin trong sữa những
người mẹ sinh con đầu lòng và con thứ 66
So sánh nồng độ các hormon steroid trong nước bọt của những
người mẹ ở Kim Bảng và Phù Cát 67
So sánh nồng độ các hormon steroid trong nước bọt những người
mẹ sinh con đầu lòng ở Kim Bảng và Phù Cát 68
So sánh nồng độ các hormon steroid trong nước bọt những người
mẹ sinh con thứ ở Kim Bảng và Phù Cát 69
So sánh nồng độ hormon steroid trong nước bọt của những người
mẹ ở Kim Bảng và Phù Cát 70
So sánh nồng độ hormon steroid trong nước bọt người mẹ sinh
con đầu lòng ở Kim Bảng và Phù Cát 71
So sánh nồng độ hormon steroid trong nước bọt những người mẹ
sinh con thứ ở Kim Bảng và Phù Cát 72
So sánh nồng độ hormon steroid trong nước bọt của trẻ ở Kim Bảng và Phù Cát 73
So sánh nồng độ hormon trong nước bọt của trẻ là con đầu lòng,
con thứ ở Kim Bảng và Phù Cát 73
So sánh nồng độ hormon trong nước bọt của trẻ trai, trẻ gái ở Kim
Bảng và Phù Cát 74
So sánh nồng độ hormon steroid trong sữa những người mẹ ở
Kim Bảng và Phù Cát 75
So sánh nồng độ hormon steroid trong sữa những người mẹ sinh
con đầu lòng ở Kim Bảng và Phù Cát 76
So sánh nồng độ các hormon steroid trong sữa những người mẹ
sinh con thứ ở Kim Bảng và Phù Cát 76
So sánh nồng độ hormon steroid trong huyết thanh của mẹ ở Kim
Bảng và Phù Cát 77
So sánh nồng độ hormon steroid trong huyết thanh người mẹ sinh
con đầu lòng ở Kim Bảng và Phù Cát 78
So sánh nồng độ hormon steroid trong huyết thanh những người
mẹ sinh con thứ ở Kim Bảng và Phù Cát 79
So sánh tỷ lệ nồng độ các hormon steroid trong nước bọt và huyết thanh của mẹ ở Kim Bảng và Phù Cát tại thời điếm sau một năm cho con bú 80

Mức độ dioxin trong sữa mẹ ở các khu vực nghiên cứu 63
Mức độ dioxin trong sữa của những người mẹ sinh con đầu
lòng và sinh con thứ 66
Nồng độ hormon cortisol (A) và cortison (B)của người mẹ ở
Kim Bảng và Phù Cát tại các thời điểm 81
Tương quan giữa tổng đồng phân PCDDs+PCDFs với nồng độ cortisol (A) và cortison (B) trong nước bọt của người mẹ sinh
con đầu lòng 82
Tương quan giữa nồng độ dioxin trong sữa với nồng độ
cortisol (A) và cortison (B) trong nước bọt của mẹ 83
Tương quan giữa nồng độ dioxin trong sữa mẹ với nồng độ cortisol
(A), cortison (B) và DHEA (C) trong nước bọt của con 84
Tương quan giữa tổng đồng phân PCDDs+PCDFs với nồng độ
cortisol (A) và cortison (B) trong sữa của mẹ 85
Tương quan giữa nồng độ dioxin trong sữa mẹ với nồng độ
cortisol (A) và cortison (B) trong huyết thanh của mẹ 86
Mối tương quan giữa nồng độ cortisol (A), cortisol (B), androstenedion (C) và estradiol (D) trong sữa và trong nước bọt. .. 87 Mối tương quan giữa nồng độ cortisol (A), cortisol (B), DHEA (C), androstenedion (D), estron (E) và estradiol (F) trong huyết thanh và trong nước bọt 88 
Hình 1.1. Cấu trúc nhân steroid 3
Hình 1.2. Cấu trúc hóa học của cortisol 4
Hình 1.3. Sơ đồ tổng hợp các hormon steroid 9
Hình 1.4. Cấu trúc hóa học của dibenzo-para-dioxin 18
Hình 1.5. Cấu trúc hóa học của PCDD 19
Hình 1.6. Hoạt động của thụ the AhR và tương tác với dioxin trong tế bào 24
Hình 1.7. Máy bay Mỹ rải chất da cam xuống lãnh thổ Việt Nam trong chiến
dịch Ranch Hand 27
Hình 1.8. Tập kết chất da cam/dioxin trước khi đưa đi phun rải trong những
năm từ 1961 – 1972 28
Hình 2.1. Địa điểm lấy mẫu nghiên cứu 43
Hình 2.2. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu 45
Hình 2.3. Hình ảnh cân và đo các chỉ số cơ thể trẻ 47
Hình 2.4. Hướng dẫn đo các chỉ số cơ thể trẻ lớn 49
Hình 2.5. Sơ đồ quy trình phân tích dioxin trong sữa 50
Hình 2.6. Sơ đồ quy trình phân tích hormon trong huyết thanh và nước bọt ….55
Hình 4.1. Sơ đồ tổng hợp steroid hormon 96
Hình 4.2. Mức độ lưu hành DHEA trong cơ thể 104
Hình 4.3. Ảnh hưởng của dioxin đối với enzym CYP17 105
Hình 4.4. Vai trò của enzym 1 lBeta-hydroxysteroid dehydrogenase typ 1của
nhau thai 116

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU
ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1. Kido T, Dao T.V, Ho M.D. et al, (2014). High cortisol and cortisone levels are associated with breast milk dioxin concentrations in Vietnamese women. Eur J Endocrinol, 170(1): p. 131-9.
2. Manh H.D, Kido T, Okamoto R. et al, (2013). The relationship between dioxins and salivary steroid hormones in Vietnamese primiparae. Environ Health Prev Med, 18(3): p. 221-9.
3. Đào Văn Tùng, Trần Hoài Nam, Phạm Thiện Ngọc et al, (2012). Biến đổi nồng độ một số hocmon steroid ở người mẹ đang cho con bú sống ở vùng phơi nhiễm chất da cam/dioxin Việt Nam. TCYHVN, 396 (số 2/2012): p. 154-159
4. Đào Văn Tùng, Nguyễn Ngọc Hùng, Đặng Đức Nhu et al, (2012). Khảo sát hocmon steroid ở người mẹ đang cho con bú sống tại vùng điếm nóng dioxin Việt Nam. TCNCYH, 80(số 4-2012): p. 22-27
5. Đào Văn Tùng, Trần Hoài Nam, Phạm Thiện Ngọc et al, (2013). Nồng độ hocmon steroid ở người mẹ đang cho con bú sống ở vùng phơi nhiễm dioxin Việt Nam. TCYHVN, 406(số đặc biệt/2013): p. 123-127
6. Đào Văn Tùng, Trần Hoài Nam, Đặng Đức Nhu et al, (2014). Ảnh hưởng của dioxin đến nồng độ hormon cortisol, cortison của mẹ và cân nặng trẻ sơ sinh ở khu vực phơi nhiễm dioxin. TCYHVN, 421(1859- 1868): p. 42-48..
4. Phan Thị Phi Phi, (2002) Tác hại lâu dài của AO/dioxin trên hệ miễn dịch – máu ở người bị phơi nhiễm mạn tính, in Hội nghị khoa học Việt – Mỹ về ảnh hưởng của chất độc da cam/dioxin lên sức khỏe con người và môi trường: Hà Nội, Việt Nam. p. 162-167.
8. Mai Thế Trạch andvà Nguyễn Thy Khuê, (2007) Nội tiết học đại cương, Nhà xuất bản Y học.
30. Bộ tài nguyên – môi trường V.p.B.c.đ, (2008) Tác hại của dioxin đối với người Việt Nam, NXB Y học.
Để hoàn thành chương trình nghiên cứu sinh và viết luận án này, em đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ nhiệt tình của quý thầy cô. Cho phép em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới:
GS. TS. Teruhiko Kido, Trưởng Khoa Khoa học sức khỏe, Viện đào tạo Y dược và Khoa học sức khỏe, Trường Đại Học Kanazawa, thầy đã tận tình giúp đỡ, cho em kiến thức và kinh nghiệm, đồng thời hỗ trợ phương tiện kinh phí để đề tài được thực hiện.
TS. Đặng Đức Nhu, Khoa Y Dược, Đại học Quốc gia Hà Nội, thầy đã tận tình hướng dẫn giúp đỡ, động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi để em thực hiện đề tài và hoàn thành luận án.
PGS. TS. Phạm Thiện Ngọc, GS. TS. Tạ Thành Văn Bộ Môn Hóa sinh, Trường Đại học Y Hà Nội, thầy đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và truyền thụ cho em những kiến thức quý báu để thực hiện đề tài.
Tôi xin trân trọng cảm ơn:
Ban Giám Hiệu, Phòng Đào tạo sau Đại học, Ban 10-80, tập thể Bộ môn Hóa sinh Trường Đại Học Y Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học tập tại trường.
Ban Giám Đốc, Khoa Sinh hóa Bệnh viện Việt Tiệp Hải Phòng đã luôn quan tâm ủng hộ, tạo điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình học tập.
Trân trọng biết ơn sự chia sẻ, giúp đỡ và động viên sâu sắc của gia đình, bạn bè và đồng nghiệp.
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, do tôi thực hiện và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác.
Đào Văn Tùng
DANH MỤC VÀ KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT
: Adrenocorticotropic Hormone Kích tố vỏ thượng thận : Androtenedion : Acid Deoxyribo Nucleic : Aryl hydrocarbon Receptor Thụ thể Aryl hydrocarbon : Acid Ribonucleic : messenger Acid Ribonucleic : International Agency for Research on Cancer Cơ quan nghiên cứu Quốc tế về ung thư : Congenital Adrenal Hyperplasia Tăng sản thượng thận bấm sinh : Centers for Disease Control and Prevention Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ : Chemiluminescent Immuno Assay Xét nghiệm miễn dịch hóa phát quang : Daily Dioxin Intake Lượng dioxin tiêu thụ hàng ngày : Dehydroepiandrosteron : Dehydroepiandrosterone Sulfate : Dioxin Response Chemically Activated Luciferase gene Expression
Kỹ thuật cảm biến sinh học tế bào để định lượng dioxin : Estron : Estradiol
: Electrode Chemi Luminescence Kỹ thuật điện hóa phát quang 
: Epidermal Growth Factor Receptor Thụ thể phát triển biểu bì : Enzyme-Linked ImmunoSorbent Assay Kỹ thuật miễn dịch enzym : Fluoroimmunoassay Xét nghiệm miễn dịch huỳnh quang : Follicle-Stimulating Hormone Kích thích tố nang trứng : 3ß hydroxysteroid dehydrogenase : 17ß-hydroxysteroid dehydrogenase : High-resolution gas chromatography/high-resolution mass Hệ thống sắc ký khí khối phổ có độ phân giải cao : Interleukin : Institute of Medicine Viện hàn lâm Khoa học Hoa Kỳ : Liquid Chromatography-Mass Spectrometry- Mass Spectrometry
Hệ thống sắc ký lỏng khối phổ song song : Luteinizing Hormone Kích thích tố thể vàng
: National Institute for Occupational Safety and Health Viện nghiên cứu Sức khỏe và Bảo hộ lao động