Nghiên cứu tác dụng của phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong trong điều trị đau thắt lưng do thoái hóa cột sống

Luận án tiến sĩ y học Nghiên cứu tác dụng của phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong trong điều trị đau thắt lưng do thoái hóa cột sống”.Thoái hóa cột sống (THCS) là một tình trạng bệnh lý phổ biến trong các bệnh về khớp. Các triệu chứng lâm sàng mà THCS gây ra trên người bệnh, bao gồm đau dữ dội vùng cột sống thắt lưng và hạn chế vận động. Theo thống kê của Ravindra và cộng sự (2018), hàng năm, số người bị THCS trên phạm vi toàn cầu ước tính khoảng 266 triệu người chiếm 3,63%, trong đó cao nhất là Châu Âu với 5,7% và thấp nhất là Châu Phi với 2,4% [1]. Thoái hóa cột sống tiến triển nặng dần và hậu quả là gây suy giảm chức năng vận động và tàn phế. Trong một báo cáo gần đây cho thấy đau thắt lưng được xếp vào một trong những nguyên nhân gây tàn phế hàng đầu với 83 triệu người trong năm 2010 [2]. Vì vậy, việc điều trị sớm và có hiệu quả THCS là vấn đề hết sức cần thiết nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh cũng như làm giảm gánh nặng kinh tế cho gia đình và xã hội. Ở Việt Nam chưa có nhiều nghiên cứu về tỷ lệ THCS trong cộng đồng tuy nhiên với một số nghiên cứu với một nhóm tuổi hoặc một khu vực thì đều cho thấy đau thắt lưng mà chủ yếu do THCS là khá cao. Đặng Thị Xuyến và Đinh Hữu Hùng (2020) cho thấy trong 528 sinh viên từ năm 1 đến năm 6 ở đại học Tây Nguyên, tỷ lệ đau thắt lưng chiếm 28,4% [3].

Điều trị đau thắt lưng do thoái hóa cột sống nhằm mục đích trả người bệnh về với công việc và giải phóng người bệnh khỏi tình trạng đau kéo dài. Y học phương Đông đã có nhiều phương pháp điều trị hiệu quả như châm cứu, thủy châm, thuốc đông y, xoa bóp bấm huyệt, trong đó châm cứu đã khẳng định được hiệu quả trong điều trị các chứng đau…
Phương pháp điều trị bệnh bằng nọc ong đã bắt đầu được áp dụng ở nhiều nước Đông Nam Á như Hàn Quốc, Trung Quốc, Việt Nam từ lâu. Tuy nhiên, việc sử dụng nọc ong vẫn còn nhiều hạn chế và đặc biệt người ta vẫn chưa hiểu r  về cơ chế tác dụng của nọc ong khi được điều trị trên người. Gần đây, người ta đã chỉ ra được nhiều thành phần liên quan đến tác dụng điều trị của nọc ong như enzyme A2 (phosphlipases, hyaluronidase..), protein peptide (Melittin, Secapin…) và một số chất có phân tử nhỏ (Histamine, Dopamine, Norepinephrine…). Các thành phần này, đặc biệt là Melitin được cho là có tác dụng chống viêm, giảm đau mạnh như2 nhiều nghiên cứu trước đây đã chứng minh trên mô hình viêm khớp dạng thấp [4] hay trong bệnh viêm khớp [5]. Vì vậy, chúng tôi cho rằng nọc ong có thể được điều trị chống viêm, giảm đau trong bệnh thoái hóa cột sống.
Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cũng chú ý rằng các thành phần hoạt tính này có thể gây ra các tác dụng phụ như shock phản vệ, dị ứng… khi sử dụng liều cao. Do đó, cần tiến hành phương pháp điều trị vừa sử dụng liều nọc ong an toàn vừa tăng hiệu quả điều trị.
Trong y học cổ truyền, phương pháp thủy châm là phương pháp tiêm một liều nhỏ thuốc hoặc dược liệu vào các huyệt theo quy trình của từng bệnh lý.
Phương pháp này được cho làm tăng hiệu quả r  rệt của thuốc và dược liệu do với các phương pháp sử dụng khác như tiêm bắp, tiêm dưới da. Vì vậy, chúng tôi cho rằng thủy châm chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin trong điều trị thoái hóa cột sống sẽ vừa làm giảm được liều nọc ong sử dụng vừa tăng được hiệu quả điều trị. Hiện nay, có rất ít công trình nghiên cứu chuyên sâu về phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong Apitoxin để điều trị chống viêm, giảm đau trong bệnh lý thoái hóa cột sống, đặc biệt là thoái hóa cột sống thắt lưng. Để làm sáng tỏ các giá trị khoa học của phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong chúng tôi tiến hành đề tài:
“Nghiên cứu tác dụng của phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong trong điều trị đau thắt lưng do thoái hóa cột sống” nhằm các mục tiêu sau:
1. Đánh giá tác dụng chống viêm, giảm đau và cải thiện tầm vận động của chế phẩm nọc ong trên động vật được gây mô hình thoái hóa cột sống.
2. Đánh giá hiệu quả của phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong trong điều trị đau thắt lưng do thoái hóa cột sống trên lâm sàng và cận lâm sàng.
3. Khảo sát một số tác dụng không mong muốn của phương pháp thủy châm chế phẩm nọc ong trên lâm sàng và cận lâm sàng

MỤC LỤC
Lời cảm ơn
Lời cam đoan
Danh mục các chữ viết tắt
Mục lục
Danh mục bảng
Danh mục biểu đồ
Danh mục hình ảnh
ĐẶT VẤN ĐỀ ………………………………………………………………………………………………1
Chƣơng 1: TỔNG QUAN……………………………………………………………………………..3
1.1. Đau thắt lưng do thoái hóa cột sống theo y học hiện đại……………………………3
1.1.1. Đại cương, dịch tễ và phân loại……………………………………………………….3
1.1.2. Vai trò và sự biến đổi cytokin trên bệnh nhân thoái hóa cột sống ………..6
1.1.3. Chẩn đoán…………………………………………………………………………………….7
1.1.4. Điều trị…………………………………………………………………………………………9
1.2. Đau thắt lưng do thoái hóa cột sống theo y học cổ truyền ……………………….10
1.2.1. Đại cương …………………………………………………………………………………..10
1.2.2. Nguyên nhân, cơ chế bệnh sinh……………………………………………………..11
1.2.3. Biện chứng luận trị ………………………………………………………………………12
1.2.4. Phân thể điều trị…………………………………………………………………………..13
1.3. Một số mô hình gây thoái hóa cột sống trên thực nghiệm………………………..19
1.3.1. Mô hình thoái hóa khớp nguyên phát…………………………………………….20
1.3.2. Mô hình thoái hóa khớp thứ phát …………………………………………………..21
1.4. Tổng quan về chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin và điều trị đau thắt lưng do
thoái hóa cột sống bằng chế phẩm chứa nọc ong ………………………………………….26
1.4.1. Chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin ………………………………………………….26
1.4.2. Tổng quan về tác dụng của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong trong
THCS trên thực nghiệm và trên lâm sàng ………………………………………………..28
Chƣơng 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU …………………..31
2.1. Nghiên cứu thực nghiệm……………………………………………………………………..31
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………………..31
2.1.2. Chất liệu nghiên cứu…………………………………………………………………….32
2.1.3. Phương tiện, dụng cụ nghiên cứu…………………………………………………..32
2.1.4. Phương pháp nghiên cứu………………………………………………………………34
2.1.5. Các chỉ tiêu nghiên cứu ………………………………………………………………..38
2.1.6. Cách xác định các chỉ tiêu nghiên cứu ……………………………………………38
2.2. Nghiên cứu lâm sàng ………………………………………………………………………….42
2.2.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………………………..42
2.2.2. Chất liệu nghiên cứu…………………………………………………………………….44
2.2.3. Phương pháp nghiên cứu ………………………………………………………………45
2.2.4. Phương pháp đánh giá các chỉ tiêu…………………………………………………52
2.3. Xử lý số liệu………………………………………………………………………………………61
2.4. Đạo đức trong nghiên cứu……………………………………………………………………61
Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU…………………………………………………………64
3.1. Kết quả nghiên cứu thực nghiệm………………………………………………………….64
3.1.1. Tác dụng giảm đau và cải thiện vận động của thủy châm chế phẩm chứa
nọc ong trên động vật thực nghiệm được gây thoái hóa cột sống ………………..64
3.1.2. Tác dụng chống viêm của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong trên động
vật thực nghiệm được gây thoái hóa cột sống …………………………………………..68
3.2. Kết quả nghiên cứu trên lâm sàng. ……………………………………………………….72
3.2.1. Một số đặc điểm chung của bệnh nhân nghiên cứu ………………………….72
3.2.2. Phân bố bệnh nhân theo một số triệu chứng…………………………………….74
3.2.3. Kết quả X.Quang CSTL ……………………………………………………………….78
3.2.4 Kết quả đánh giá tác dụng chống viêm, giảm đau và phục hồi vận động
của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin………………………………………78
3.2.5. Đánh giá tác dụng không mong muốn của phương pháp…………………..88
Chƣơng 4: BÀN LUẬN……………………………………………………………………………….94
4.1. Tác dụng chống viêm, giảm đau và cải thiện vận động của thủy châm chế
phẩm chứa nọc ong trên động vật thực nghiệm được gây thoái hóa cột sống……94
4.1.1. Tác dụng chống viêm của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong trên động
vật thực nghiệm được gây thoái hóa cột sống …………………………………………..94
4.1.2. Tác dụng giảm đau của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong trên động vật
thực nghiệm được gây thoái hóa cột sống ………………………………………………100
4.1.3. Tác dụng cải thiện vận động của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong
Apitoxin trên động vật thực nghiệm được gây thoái hóa cột sống……………..104
4.2. Tác dụng chống viêm, giảm đau và cải thiện vận động của thủy châm chế
phẩm chứa nọc ong trên bệnh nhân đau thắt lưng do thoái hóa cột sống………..107
4.2.1. Đặc điểm chung của bệnh nhân nghiên cứu…………………………………..107
4.2.2. Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân nghiên cứu ………………………………110
4.2.2. Đặc điểm cận lâm sàng của bệnh nhân nghiên cứu…………………………115
4.2.3. Tác dụng chống viêm, giảm đau và phục hồi vận động của thủy châm
chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin………………………………………………………….115
4.3. Tác dụng của thủy châm và thủy châm chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin
theo y học cổ truyền………………………………………………………………………………..123
4.4. Tác dụng không mong muốn của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong
Apitoxin ………………………………………………………………………………………………..124
KẾT LUẬN ………………………………………………………………………………………………126
KIẾN NGHỊ……………………………………………………………………………………………..128
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Các mô hình gây thoái hóa ……………………………………………………………..19
Bảng 2.1. Đánh giá mức độ đau và cho điểm………………………………………………….52
Bảng 2.2. Đánh giá tầm vận động của cột sống thắt lưng…………………………………..53
Bảng 2.3. Đánh giá độ giãn cột sống thắt lưng …………………………………………………54
Bảng 2.4. Đánh giá chức năng sinh hoạt hàng ngày bằng (ODI) ………………………..54
Bảng 2.5. Đánh giá kết quả điều trị chung……………………………………………………….55
Bảng 3.1. Thời gian chuột co chân lên trên bài tập mâm nóng (giây-gy)……………..64
Bảng 3.2. Ngưỡng đau của chuột khi ép đầu tù (gram-g)…………………………………..65
Bảng 3.3. Vận động của chuột sau điều trị ………………………………………………………66
Bảng 3.4. Thời gian chuột đứng trên trụ quay trong bài tập rotarod ở các nhóm ………..66
Bảng 3.5. Góc gấp khớp háng giữa trước và sau điều trị……………………………………67
Bảng 3.6. Nhiệt độ tại chỗ trước và sau điều trị ……………………………………………….68
Bảng 3.7. Số lượng bạch cầu trước và sau điều trị ……………………………………………68
Bảng 3.8. Nồng độ TNF-α huyết tương trước và sau điều trị……………………………..69
Bảng 3.9. Nồng độ IL-1β huyết tương trước và sau điều trị……………………………….70
Bảng 3.10. Nồng độ IL-10 huyết tương trước và sau điều trị……………………………..70
Bảng 3.11. Phân bố bệnh nhân theo tuổi………………………………………………………….72
Bảng 3.12. Phân bố bệnh nhân theo giới …………………………………………………………72
Bảng 3.13. Phân bố bệnh nhân theo nghề nghiệp ……………………………………………..73
Bảng 3.14. Thời gian mắc bệnh ……………………………………………………………………..73
Bảng 3.15. Đặc điểm đau của bệnh nhân thoái hóa cột sống……………………………..74
Bảng 3.16. Vị trí đau …………………………………………………………………………………….75
Bảng 3.17. Điểm đau VAS…………………………………………………………………………….75
Bảng 3.18. Phân bố bệnh nhân theo mức độ hạn chế tầm vận động…………………….76
Bảng 3.19. Phân bố bệnh nhân theo độ giãn cột sống thắt lưng ………………………….76
Bảng 3.20. Phân bố bệnh nhân theo mức độ ảnh hưởng đau với chức năng sinh hoạt
hàng ngày đánh giá bằng bộ câu hỏi (ODI)…………………………………….77
Bảng 3.21. Phân bố bệnh nhân theo hình ảnh phim chụp Xquang ………………………78
Bảng 3.22. Biến đổi mức độ đau VAS trước và sau điều trị…………………………….78
Bảng 3.23. Tầm vận động CSTL ……………………………………………………………………79
Bảng 3.24. Độ giãn cột sống thắt lưng…………………………………………………………….80
Bảng 3.25. Chức năng sinh hoạt hàng ngày……………………………………………………..81
Bảng 3.26. Kết quả điều trị chung tại thời điểm sau 15 ngày điều trị theo (VAS-
ĐGCSTL-TVĐ-ODI) ………………………………………………………………….81
Bảng 3.27. Biến đổi điện thế điện cơ cơ sở (mV) dưới ảnh hưởng của thủy châm chế
phẩm chứa nọc ong Apitoxin ……………………………………………………….83
Bảng 3.28. Biến đổi điện thế đỉnh (mV) dưới ảnh hưởng của thủy châm chế phẩm
chứa nọc ong Apitoxin. ……………………………………………………………….84
Bảng 3.29. Biến đổi diện tích vùng dưới đường cong (mVs) dưới ảnh hưởng của
thủy châm chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin ………………………………….85
Bảng 3.30. Biến đổi thời gian bắt đầu co cơ đến khi đạt đỉnh (ms) dưới ảnh hưởng
của thủy châm chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin ……………………………85
Bảng 3.31. Nồng độ β- endorphin huyết tương (pg/ml) trước và sau điều trị ……….86
Bảng 3.32. Nồng độ IL-1β huyết tương (pg/ml) trước và sau điều trị………………….86
Bảng 3.33. Nồng độ TNF-α huyết tương (pg/mL) trước và sau điều trị……………….87
Bảng 3.34. Nồng độ IL-10 huyết tương (pg/mL) trước và sau điều trị ………………..87
Bảng 3.35. Kết quả test da của nhóm thủy châm chế phẩm nọc ong…………………..88
Bảng 3.36. Sự biến đổi tần số mạch ( X ± SD) tại các thời điểm nghiên cứu…………….88
Bảng 3.37. Sự biến đổi huyết áp ( X ± SD) tại các thời điểm (mmHg) ……………….89
Bảng 3.38. Sự biến đổi nhịp thở ( X ± SD) tại các thời điểm nghiên cứu ……………90
Bảng 3.39. Sự biến đổi các chỉ số huyết học ( X ± SD)……………………………………..91
Bảng 3.40. Sự thay đổi chỉ số sinh hóa máu …………………………………………………….92
Bảng 3.41. Tác dụng không mong muốn do thủy châm chế phẩm chứa nọc ong………….93
Bảng 3.42. Tác dụng không mong muốn do kỹ thuật châm và thủy châm……………9
DANH MỤC HÌNH ẢNH
Hình 1.1. Hình ảnh THCS……………………………………………………………………………….9
Hình 1.2. Gây thoái hóa cột sống sau phẫu thuật………………………………………………22
Hình 1.3. Mô hình quấn và cố định đuôi chuột bằng dây thép ……………………………24
Hình 1.4. Phương tiện cố định ngoài đốt sống c8-c9 trên chuột………………………….24
Hình 1.5. Chế phẩm chứa nọc ong Apitoxin…………………………………………………….27
Hình 2.1. Chuột cống trắng chủng Wistar ………………………………………………………….32
Hình 2.2. Hóa chất dùng trong phẫu thuật ……………………………………………………….33
Hình 2.3. Các bộ Kít định lượng cytokin huyết tương……………………………………….33
Hình 2.4. Dụng cụ phẫu thuật dùng trong nghiên cứu ……………………………………….33
Hình 2.5. Gây mê trên chuột ………………………………………………………………………….34
Hình 2.6. Chuẩn bị động vật trước khi tiêm dung dịch gây thoái hóa ………………….35
Hình 2.7. Chuẩn bị phẫu thuật………………………………………………………………………..35
Hình 2.8. Phẫu thuật bộc lộ khớp liên đốt L4-L5 trên chuột ………………………………36
Hình 2.9. Tiêm thuốc vào ổ khớp và tổ chức cạnh khớp ……………………………………36
Hình 2.10. Khâu kín vết mổ và sát trùng …………………………………………………………37
Hình 2.11. Chuột được theo dõi sau phẫu thuật………………………………………………..37
Hình 2.12. Phương pháp đánh giá cảm giác đau bằng nhiệt……………………………….39
Hình 2.13. Phương pháp xác định tầm vận động trên chuột……………………………….39
Hình 2.14. Phương pháp xác định khả năng phối hợp vận động của chuột…………..40
Hình 2.15. Phương pháp xác định nhiệt độ tại vùng viêm………………………………….41
Hình 2.16. Thước đo độ đau VAS…………………………………………………………………..46
Hình 2.17. Thước đo tầm vận động cột sống thắt lưng………………………………………47
Hình 2.18. Máy điện châm M8 do Bệnh Viện châm cứu Trung ương sản xuất…………….47
Hình 2.19. Kim châm cứu Đông Á …………………………………………………………………47
Hình 2.20. Phương pháp thủy châm………………………………………………………………..49
Hình 2.21. Phương pháp điện châm ………………………………………………………………..51
Hình 2.22. Thước đo độ đau VAS…………………………………………………………………..52
Hình 2.23. Hệ thống Powerlab của hãng A/D Instrument ( c) …………………………..56
Hình 2.24. Hình test da dương tính …………………………………………………………………59Hình 2.25. Máy monitor theo d i mạch huyết áp, nhịp thở ………………………………..60
Hình 3.1. Một ví dụ về kết quả định lượng cytokin bằng ELISA………………………..69
Hình 3.2. Hình ảnh mô học cột sống thắt lưng …………………………………………………71
Hình 3.3. Hình ảnh điện cơ bề mặt ghi được trên người bệnh thoái hóa cột sống…………..