Tính kháng thuốc oseltamivir của vi rút cúm A lưu hành tại miền Bắc Việt Nam, 2001 – 2012

by

Tính kháng thuốc oseltamivir của vi rút cúm A lưu hành tại miền Bắc Việt Nam, 2001 – 2012

Luận án Tính kháng thuốc oseltamivir của vi rút cúm A lưu hành tại miền Bắc Việt Nam, 2001 – 2012.Bệnh truyền nhiễm trong thế kỷ XX và những năm đầu của thế kỷ XXI vẫn đang là một thách thức lớn với các nhà khoa học trong ngành y học dự phòng ở Việt Nam. Nếu như trước đây, bệnh truyền nhiễm có nguyên nhân chủ yếu từ vi khuẩn thì hiện nay căn nguyên vi rút lại là nguyên nhân chính gây ra những vụ dịch nguy hiểm, đe dọa tới sức khoẻ cũng như tính mạng của con người. Các vụ dịch điển hình xảy ra gần đây như dịch cúm gia cầm tại Hồng Kông năm 1998, dịch SARS năm 2003, dịch cúm A/H1N1 năm 2009, A/H7N9 năm 2013. Bệnh cúm tại Việt Nam, theo thống kê của viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương trong quá trình giám sát các ca nhiễm cúm phối hợp với trung tâm kiểm soát bệnh dịch Hoa Kỳ (US-CDC), số người mắc cúm có xu hướng tăng lên từ 19,1% năm 2007, lên 21% năm 2008, 26,1% năm 2009 (Hệ thống giám sát cúm Quốc gia-NISS), đặc biệt đã có những trường hợp tử vong do nhiễm cúm gia cầm có độc lực cao.

Các phương pháp áp dụng trong điều trị và phòng chống nhiễm vi rút cúm là tiêm văc xin và sử dụng thuốc điều trị đặc hiệu. Tuy nhiên, văc xin cúm đang lưu hành là văc xin cúm theo mùa, chỉ phát huy tác dụng khi được tiêm trước vụ dịch
cúm. Hơn nữa, muốn đạt hiệu quả cao, chủng cúm trong thành phần văc xin phải có sự tương đồng kháng nguyên với chủng cúm lưu hành. Ngoài ra, đáp ứng miễn dịch khi tiêm văc xin cúm còn phụ thuộc vào cơ địa của từng cá thể và loại văc xin sử dụng (văc xin cúm bất hoạt truyền thống, văc xin cúm bán phần (split vaccine)…). Do vậy, hiện tại sử dụng thuốc kháng vi rút đặc hiệu (amantadine, oseltamivir…) là phương pháp hữu hiệu trong điều trị và dự phòng nhiễm vi rút cúm, đặc biệt là vi rút cúm A/H5N1. Tuy nhiên, sự tương tác của thuốc với vi rút có thể gây ra thay đổi trong vật liệu di truyền của vi rút mà một trong những hệ quả là xuất hiện vi rút kháng thuốc ở thế hệ sau. Hiện tượng kháng thuốc có thể ảnh hưởng đến quá trình điều trị của bệnh nhân: thời gian điều trị kéo dài, khả năng hồi phục sau điều trị chậm và tăng khả năng lây truyền chủng vi rút cúm
kháng thuốc ra cộng đồng, làm tăng thêm gánh nặng bệnh tật cho bản thân bệnh nhân và xã hội [28, 81, 90, 121].
Việc tìm hiểu khả năng kháng thuốc, mức độ tiến hoá của vi rút có ý nghĩa lớn cho việc điều chỉnh phác đồ điều trị, phối hợp thuốc, hạn chế ảnh hưởng và lan  truyền của hiện tượng kháng thuốc trong quần thể. Đặc tính kháng thuốc cũng như mức độ tiến hoá của vi rút đã được tiến hành tại nhiều phòng thí nghiệm (PTN) trên thế giới như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Thái Lan…. Các nghiên cứu tập trung vào việc phát hiện, giám sát và theo dõi các trường hợp kháng thuốc đơn lẻ hoặc theo nhóm, tìm hiểu các đột biến trên gen có liên quan đến khả năng kháng thuốc của vi rút cúm trên người và trên gia cầm [8,11,12,26,51]. Số liệu từ các nước Châu Âu, Úc, Mỹ và các nước khu vực Đông Nam Á cho thấy vi rút A/H1N1 lưu hành trước năm 2007 có tỉ lệ kháng oseltamivir thấp (0,3-2,2%), từ 2007 đến 2009 tỉ lệ kháng tăng dần (23% năm 2007, 43-60% năm 2008 và 95% năm 2009) [27, 66, 110]; các vi rút A/H3N2 được xác định kháng hoàn toàn (100%) với amantadine.
Tại Việt Nam, quá trình này đã được thực hiện bước đầu từ năm 2005 dựa trên chương trình Giám sát Cúm Quốc gia và đơn vị nghiên cứu lâm sàng trường đại học Oxford thuộc bệnh viện Bệnh nhiệt đới thành phố Hồ Chí Minh [18,36,37]. Tại phòng thí nghiệm Cúm – viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, những trường hợp nhiễm vi rút cúm có mang gen kháng thuốc đơn lẻ đã được xác định từ những năm 2001 [56, 58, 60]. Tuy nhiên, các nghiên cứu về vi rút cúm kháng thuốc mới chỉ hoàn thành ở mức độ ca bệnh riêng lẻ hoặc theo dõi một chùm ca bệnh, chưa có nghiên cứu hệ thống theo dõi quá trình kháng thuốc và sự tiến hoá theo thời gian của chủng vi rút cúm A mang gen kháng thuốc.
Để tìm hiểu hiện tượng kháng thuốc oseltamivir của vi rút cúm về sự lưu hành, tần suất, mức độ và khả năng lây truyền của vi rút cúm theo thời gian, cần có một nghiên cứu hệ thống trên cơ sở giám sát và xác định cơ chế kháng với từng loại thuốc của vi rút cúm A. Với những lý do trên, chúng tôi    xây    dựng đề tài nghiên cứu “Tính kháng thuốc oseltamivir của vi rút cúm A lưu    hành tại    miền    Bắc Việt Nam, 2001 – 2012” với mục tiêu:
–     Xác định nồng độ ngưỡng của oseltamivir có khả năng ức chế 50% (IC50) vi rút cúm A tại miền Bắc Việt Nam.
–    Xác định mức độ và tỉ lệ các vi rút cúm A giảm    độ    nhạy    cảm với oseltamivir thông qua giá trị ức chế 50% (IC50). 
–    Đánh giá sự tương đồng về di truyền học giữa các vi rút cúm A giảm nhạy cảm với oseltamivir tại miền Bắc Việt Nam với các vi rút cúm A trong khu vực và trên thế giới trong giai đoạn 2001-2012.
MỤC LỤC
Trang phụ bìa     i
Lời cam đoan     ii
Lời cảm ơn     iii
Mục lục     iv
Chữ viết tắt     vii
Danh mục bảng     viii
Danh mục hình, biểu đồ, sơ đồ     ix
ĐẶT VẤN ĐỀ     1
CHƯƠNG I – TỔNG QUAN     4
1.1.    Vi rút cúm A     4
1.1.1.    Cấu tạo chung và hệ gen của vi rút cúm    A     4
1.1.2.    Cơ chế nhân lên của vi rút cúm A     11
1.1.3.    Thay đổi nhỏ và thay đổi lớn trong hệ    gen    của vi rút cúm A     13
1.1.4.    Sự trao đổi và tích hợp trong hệ gen    của    vi    rút cúm A     15
1.1.5.    Khả năng gây bệnh của vi rút cúm     16
1.1.6.    Tiến hóa của vi rút cúm A     17
1.2.    Phòng và điều trị cúm A     18
1.2.1.    Văc xin phòng cúm     18
1.2.2.    Thuốc điều trị vi rút cúm A     20
1.2.3.    Các thuốc kháng vi rút mới     23
1.3.    Tình hình kháng thuốc của vi rút cúm A với thuốc kháng vi rút     25
1.3.1.    Tình hình kháng thuốc của vi rút cúm với thuốc amantadine     25
1.3.2.    Tình hình kháng thuốc của vi rút cúm với thuốc oseltamivir     26
1.4.    Kỹ thuật áp dụng trong quá trình xác định tính kháng thuốc của vi rút cúm A    27 
1.4.1.    Nguyên nhân của hiện tượng    kháng thuốc     27
1.4.2.     Các kỹ thuật được áp dụng trong giám sát sự kháng thuốc thông qua sự
thay đổi vật liệu di truyền của vi rút cúm     28
1.4.3.     Kỹ thuật xác định mức độ kháng oseltamivir dựa trên hoạt động của
neuraminidase     32
1.4.4.    Giám sát sự kháng thuốc vi rút cúm     34
CHƯƠNG II – ĐÓI TƯỢNG, VẬT LIỆU
VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU     37
2.1.    Đối tượng nghiên cứu     37
2.2.    Phương pháp nghiên cứu     37
2.3.    Vật liệu và kỹ thuật xét nghiệm     38
2.3.1.    Vật liệu     38
2.3.2.    Kỹ thuật xét nghiệm     42
2.4.    Phân tích số liệu     51
CHƯƠNG III – KÉT QUẢ     53
3.1.    Các vi rút cúm A thu thập trong giai đoạn từ 2001 – 2012     53
3.2.    Xác định giá trị IC50 ngưỡng của các phân típ vi rút cúm A     54
3.3.    Sự tương tác của oseltamivir với các vi rút cúm A     60
3.4.    Vị trí đột biến trên protein NA của các chủng cúm A liên quan đến kháng
thuốc oseltamivir      65
3.5.     Tỉ lệ các chủng vi rút cúm A kháng oseltamivir tại miền Bắc Việt Nam,
2001-2012      69
3.6.     Sự tương đồng về gen HA và NA giữa các vi rút cúm A có biểu hiện giảm độ
nhạy oseltamivir với các vi rút cùng phân típ lưu hành trong giai đoạn
nghiên cứu     72 
CHƯƠNG IV – BÀN LUẬN        86
4.1.    Sự lưu hành của các vi rút cúm A trong khoảng thời gian nghiên cứu        86
4.2.    Mức độ và tỉ lệ các vi rút cúm A giảm độ nhạy cảm với oseltamivir thông
qua giá trị ức chế 50% (IC50)     88
4.3.     Sự liên quan của các đột biến trên gen NAvới quá trình kháng thuốc
oseltamivir của các chủng cúm A lưu hành tại miền Bắc Việt Nam        94
4.4.    Sự liên quan về mặt di truyền học của các chủng vi rút A mang gen đột biến
và các vi rút cúm A lưu hành cùng thời gian     98
KÉT LUẬN    101
KIÉN NGHỊ    103
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BÓ CÓ LIÊN
QUAN ĐÉN LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

TIẾNG VIỆT 

  1.  Nguyễn  Lê  Khánh  Hằng.  (2010),  Nghiên  cứu  căn  nguyên  của  các  vụ  dịch cúm người đầu những năm 2000 tại miền Bắc Việt Nam, , Trường Đại học Khoa học Tự Nhiên – Đại học Quốc gia. tr. 66-68.
  2.  Nguyễn Trần Hiển.  (2012),  Cúm A/H1N1/09 đại dịch tại Việt Nam, Nhà xu ất bản Y học. tr. 29-32.
  3.  Đinh Duy Kháng. (2010),  Các vi rút cúm, in Vi rút  Y học.   Nhà xuất b ản Y học. tr. 28-45.
  4.  Nguyễn Thanh Liêm. (2006),  “Nghiên cứu đặc điểm lâm sàng, dịch tễ  học, phương pháp chẩn đoán sớm, phác đồ  điều trị  hiệu quả  và dự  phòng bệnh viêm đường hô hấp cấp do vi rút cúm H5N1, vi rút cúm A và vi rút hợp bào đường hô hấp”. Đề tài nghiên cứu khoa học công nghệ nhà nước, Hà Nội.
  5.  Huỳnh  Phương  Liên,  Nguy ễn  Lê  Khánh  Hằng,  Nghiêm  Kim  Hà,  Nguy ễn Công Đoàn, Hiroshi Suzuki, Reiko Saito. (2005),  “Nghiên cứu các chủng vi rút cúm và các vi rút gây viêm đường hô hấp cấp ở Hà Nội, 2001 ” .  Tạp chí Y học thực hành, 505(3), tr. 23-26.
  6.  Phạm Văn Ty. (2004), Vi rút Orthomyxo, họ  Rthomyxoviridae, in Vi rút học, Nhà xuất bản giáo dục. tr. 205 -211

Leave a Comment