Nghiên cứu kích thước và phân nhánh của động mạch chủ ở người Việt Nam trưởng thành

Nghiên cứu kích thước và phân nhánh của động mạch chủ ở người Việt Nam trưởng thành.Động mạch chủ là mạch máu lớn nhất trong cơ thể, xuất phát từ tâm thất trái và kết thúc bằng cách chia đôi thành hai động mạch chậu chung. Động mạch chủ có nhiều bệnh lý liên quan như: phình động mạch chủ, bóc tách động mạch chủ, hẹp động mạch chủ,…
Phình động mạch chủ là một bệnh lý quan trọng, cần được quan tâm domức độ nguy hiểm và tính chất cấp cứu của nó. Phình động mạch chủ có thể được ch n đoán rõ ràng bằng siêu âm, CT hoặc MRI nếu mạch máu có hình dạng phình rõ hoặc có đường kính lớn. Có nhiều tác giả đề xuất các định nghĩa phình động mạch chủ khác nhau. Trong đó, phình động mạch chủ bụng được định nghĩa khi đường kính động mạch chủ bụng lớn hơn 30 mm được chấp nhận nhiều nhất [96]. Tuy nhiên, cũng có tác giả đề nghị phình độngmạch chủ bụng phải được định nghĩa dựa trên đường kính động động mạch chủ bụng đoạn trên thận. Theo Hội Phẫu thuật tim mạch thế giới, phình độngmạch chủ bụng khi đường kính động mạch chủ bụng lớn hơn 1,5 lần kích thước của động mạch chủ bụng đoạn trên thận. Vấn đề xác định đường kínhcó thể được đo trực tiếp qua mổ trên thi thể. Tuy nhiên trên thực tế ch n đoán và điều trị thì chúng ta đo qua chụp cắt lớp vi tính.

Để ch n đoán được phình động mạch chủ đòi hỏi phải biết được kích thước bình thường của động mạch. Trên thế giới đã có nhiều tài liệu nghiên cứu về kích thước bình thường của động mạch chủ. Nhưng, tại Việt Nam, hiện có rất ít đề tài nghiên cứu về vấn đề này [11], [16], [17]. Mà chủ yếu số liệu tham khảo được dựa trên số đo của người nước ngoài. Vấn đề điều trị phình động mạch chủ hiện nay có nhiều phương pháp, phương pháp chủ yếu gồm đặt stent và cắt túi phình ghép Teflon. Các stent và Teflon thường được sản xuất cho người nước ngoài, mà chủ yếu là người Châu Âu, Châu Mỹ với thể trạng to lớn hơn người Việt Nam.
Người Việt Nam có kích thước cơ thể và trọng lượng nhỏ hơn người Âu Mỹ. Vậy kích thước, đường kính của động mạch chủ ở người Việt Nam có kích thước cụ thể ra sao so với các nghiên cứu trên người Âu Mỹ?
Bên cạnh đó, các dạng của động mạch chủ và các nhánh bên có thể có nhiều dạng và những biến đổi. Vậy các dạng và những biến đổi của độngmạch chủ ở người Việt Nam trưởng thành có gì khác biệt so với những kết quả nghiên cứu ở người Âu Mỹ?
Do đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Nghiên cứu kích thước và phân nhánh của động mạch chủ ở người Việt Nam trưởng thành” với mục đích giải đáp phần nào những câu hỏi ở trên, đồng thời có thể cung cấp những số liệu tham khảo về kích thước của động mạch chủ cho các bác sĩ chuyên ngành giải phẫu người, phẫu thuật tim mạch, ch n đoán hình ảnh.3
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1. Xác định đặc điểm về đường kính, sự phân nhánh của động mạch chủ ngực trên xác và trên chụp cắt lớp vi tính.
2. Xác định đặc điểm về đường kính, sự phân nhánh của động mạch chủ bụng trên xác và trên chụp cắt lớp vi tính

MỤC LỤC
Trang
Lời cam đoan………………………………………………………………………………………… i
Mục lục………………………………………………………………………………………………..ii
Danh mục các từ viết tắt………………………………………………………………………..iv
Danh mục thuật ngữ Anh – Việt……………………………………………………………… v
Danh mục bảng…………………………………………………………………………………….vi
Danh mục biểu đồ ………………………………………………………………………………viii
Danh mục hình …………………………………………………………………………………….ix
MỞ ĐẦU ……………………………………………………………………………………………. 1
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ………………………………………………………………… 3
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU……………………………………………….. 4
1.1. Phôi thai học động mạch chủ ngực …………………………………………………… 4
1.2. Giải phẫu động mạch chủ ngực ………………………………………………………. 6
1.3. Giải phẫu động mạch chủ bụng …………………………………………………….. 12
1.4. Những nghiên cứu về giải phẫu động mạch chủ……………………………….. 17
1.5. Các bất thường của động mạch chủ ………………………………………………… 27
CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU……… 30
2.1. Thiết kế nghiên cứu………………………………………………………………………. 30
2.2. Đối tượng nghiên cứu……………………………………………………………………. 30
2.3. Thời gian và địa điểm nghiên cứu…………………………………………………… 32
2.4. Cỡ mẫu của nghiên cứu…………………………………………………………………. 32
2.5. Biến số nghiên cứu……………………………………………………………………….. 33
2.6. Phương pháp, công cụ thu thập số liệu ……………………………………………. 36
2.7. Quy trình nghiên cứu ……………………………………………………………………. 38iii
2.8. Phương pháp phân tích số liệu……………………………………………………….. 48
2.9. Đạo đức trong nghiên cứu……………………………………………………………… 49
CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU …………………………………………… 50
3.1. Đặc điểm chung của mẫu nghiên cứu ……………………………………………… 50
3.2. Đặc điểm của động mạch chủ ngực ………………………………………………… 53
3.3. Đặc điểm của động mạch chủ bụng ………………………………………………… 69
CHƢƠNG 4: BÀN LUẬN …………………………………………………………………. 81
4.1. Đặc điểm chung đối tượng nghiên cứu……………………………………………. 81
4.2. Đặc điểm động mạch chủ ngực………………………………………………………. 82
4.3. Đặc điểm động mạch chủ bụng………………………………………………………. 97
KẾT LUẬN …………………………………………………………………………………….. 105
TRIỂN VỌNG VÀ HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI …………………………………… 107
DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
Bảng thu thập số liệu
Danh sách xác ướp formol được phẫu tíchiv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
BN Bệnh nhân
CHT Cộng hưởng từ
CLVT Cắt lớp vi tính
ĐK Đường kính
ĐM Động mạch
ĐMC Động mạch chủ
TCTĐ Thân cánh tay đầuv
DANH MỤC THUẬT NGỮ ANH – VIỆT
Aortic arch Cung động mạch chủ
Ascending aorta Động mạch chủ lên
Brachiocephalic trunk Thân cánh tay đầu
Celiac trunk Động mạch thân tạng
Common carotid artery Động mạch cảnh chung
Descending aorta Động mạch chủ xuống
Inferior mesenteric artery Động mạch mạc treo tràng dưới
Inferior phrenic artery Động mạch hoành dưới
Subclavian artery Động mạch dưới đòn
Superior mesenteric artery Động mạch mạc treo tràng trênvi
DANH MỤC BẢNG
Trang
Bảng 2.1: Các biến số trong nghiên cứu ………………………………………………… 34
Bảng 2.2. Các yếu tố kỹ thuật chụp ………………………………………………………. 39
Bảng 3.1: Phân bố các nhóm tuổi ở nhóm mẫu chụp CLVT…………………….. 51
Bảng 3.2: Phân bố các nhóm tuổi ở nhóm mẫu nghiên cứu trên xác …………. 52
Bảng 3.3: Kích thước đoạn thứ nhất ĐMC ngực trên hình ảnh CLVT ………. 53
Bảng 3.4: Đốt sống tương ứng với vị trí bắt đầu và kết thúc của đoạn thứ nhất,
ở nhóm mẫu chụp CLVT ………………………………………………………. 54
Bảng 3.5: Kích thước của đoạn thứ nhất ĐMC ngực trên xác…………………… 55
Bảng 3.6: Đốt sống tương ứng với vị trí bắt đầu và kết thúc của đoạn thứ nhất,
ở nhóm mẫu xác ướp formol………………………………………………….. 56
Bảng 3.7: Kích thước của đoạn thứ hai ĐMC ngực trên hình ảnh CLVT…… 57
Bảng 3.8: Vị trí tương đối của đoạn thứ hai ĐMC ngực, ở nhóm mẫu chụp
CLVT …………………………………………………………………………………. 58
Bảng 3.9: Kích thước của đoạn thứ hai ĐMC ngực trên xác…………………….. 59
Bảng 3.10: Vị trí tương đối của đoạn thứ hai ĐMC ngực, ở nhóm mẫu xác
ướp formol ………………………………………………………………………….. 60
Bảng 3.11: Đường kính của ĐMC ngực tương ứng với các đốt sống, ở nhóm
mẫu chụp CLVT ………………………………………………………………….. 61
Bảng 3.12: Đường kính của ĐMC ngực tương ứng với các đốt sống, ở nhóm
mẫu xác ướp formol……………………………………………………………… 63
Bảng 3.13: Đường kính ĐMC ngực theo tuổi…………………………………………. 64
Bảng 3.14: Vị trí xuất phát của các nhánh từ ĐMC bụng, ở nhóm mẫu chụp
CLVT …………………………………………………………………………………. 70vii
Bảng 3.15: Vị trí xuất phát của các nhánh từ ĐMC bụng, ở nhóm mẫu xác
ướp formol ………………………………………………………………………….. 73
Bảng 3.16: Đường kính của ĐMC bụng tương ứng với các đốt sống, ở nhóm
mẫu chụp CLVT ………………………………………………………………….. 76
Bảng 3.17: Đường kính của ĐMC bụng tương ứng với các đốt sống, ở nhóm
mẫu xác ướp formol……………………………………………………………… 77
Bảng 3.18: Đường kính ĐMC bụng theo tuổi…………………………………………. 78
Bảng 4.1: Một số đặc điểm của đối tượng nghiên cứu trong nghiên cứu của
Nguyễn Tuấn Vũ và cộng sự …………………………………………………. 83
Bảng 4.2: So sánh đường kính ĐMC ngực ở nam và nữ………………………….. 85
Bảng 4.3: So sánh đường kính ĐMC ngực ở nam và nữ giữa các tác giả…… 86
Bảng 4.4: So sánh đường kính ĐMC ngực ở các độ tuổi giữa các tác giả ….. 88
Bảng 4.5: Tỷ lệ trường hợp động mạch đốt sống bên trái xuất phát trực tiếp từ
cung ĐMC…………………………………………………………………………… 94
Bảng 4.6: So sánh đường kính ĐMC bụng ở nam và nữ………………………….. 99viii
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu đồ 2.1: Kiểm tra phân phối chu n của đường kính động mạch chủ ngực
ngay vị trí trước cung khi cho nhánh thân động mạch cánh tay đầu
…………………………………………………………………………………………… 48
Biểu đồ 3.1: Phân bố về giới tính trong nghiên cứu ở nhóm chụp CLVT…… 50
Biểu đồ 3.2: Phân bố độ tuổi trong nghiên cứu ………………………………………. 52
Biểu đồ 3.3: Đường kính ĐMC ngực giảm dần từ trên xuống dưới…………… 62
Biểu đồ 3.4: Đường kính ĐMC bụng giảm dần từ trên xuống dưới…………… 77
Biểu đồ 3.5: Đường kính ĐMC bụng tương ứng mức đốt sống thắt lưng thứ I
theo độ tuổi………………………………………………………………………….. 79
Biểu đồ 4.1: So sánh đường kính trung bình tại các vị trí của ĐMC ngực….. 86
Biểu đồ 4.2: So sánh đường kính trung bình tại các vị trí ngay trên van ĐMC
ở các độ tuổi………………………………………………………………………… 87
Biểu đồ 4.3: Mối liên quan giữa độ tuổi và chiều dài ĐMC lên trong nghiên
cứu của Sugawara và cộng sự………………………………………………… 90
Biểu đồ 4.4: Mối liên quan giữa độ tuổi và chiều dài ĐMC xuống trong
nghiên cứu của Sugawara và cộng sự……………………………………… 90
Biểu đồ 4.5: So sánh đường kính ĐMC trung bình giữa nam và nữ ………….. 99
Biểu đồ 4.6: Đường kính ĐMC thay đổi theo tuổi ………………………………… 100ix
DANH MỤC HÌNH
Trang
Hình 1.1: Cung động mạch chủ ở tuần thứ nhất ……………………………………….. 5
Hình 1.2: Động mạch chủ ngực và các cấu trúc liên quan …………………………. 6
Hình 1.3: Tim và động mạch chủ……………………………………………………………. 7
Hình 1.4: Dạng phân nhánh bình thường của cung động mạch chủ…………….. 9
Hình 1.5: Các biến thể của sự phân nhánh ở cung động mạch chủ ……………. 10
Hình 1.6: Động mạch chủ ngực và các nhánh ………………………………………… 12
Hình 1.7: Sơ đồ động mạch chủ bụng……………………………………………………. 13
Hình 1.8: Động mạch thân tạng và các nhánh ………………………………………… 14
Hình 1.9: Các dạng biến thể của động mạch thân tạng…………………………….. 14
Hình 1.10: Động mạch mạc treo tràng trên và các nhánh…………………………. 15
Hình 1.11: Động mạch mạc treo tràng dưới và các nhánh ……………………….. 16
Hình 1.12: Trường hợp động mạch dưới đòn phải đi sau thực quản………….. 17
Hình 1.13: Các dạng phân nhánh của cung động mạch chủ trong nghiên cứu
của Jalali Kondori và cộng sự ……………………………………………. 18
Hình 1.14: Dạng “cung đầu bò – bovine arch” thật sự theo nghiên cứu của
Layton và cộng sự ……………………………………………………………. 19
Hình 1.15: Dạng động mạch cảnh chung trái xuất phát từ thân cánh tay đầu
theo nghiên cứu của Layton và cộng sự………………………………. 20
Hình 1.16: Trường hợp động mạch thân tạng chia 3 theo nghiên cứu của
Hazirolan và cộng sự………………………………………………………… 22
Hình 1.17: Trường hợp có hai động mạch thận trái trong nghiên cứu của
Shetty và cộng sự……………………………………………………………… 22
Hình 1.18: Trường hợp động mạch tinh hoàn xuất phát từ động mạch thận
phải trong nghiên cứu của Salve và cộng sự………………………… 23x
Hình 2.1: Một trường hợp phình ĐMC bụng ghi nhận khi phẫu tích…………. 31
Hình 2.2: Một trường hợp phình ĐMC bụng. Hình CLVT có tiêm thuốc tương
phản tái tạo mặt phẳng coronal với kỹ thuật MIP (trái) và trên
mặt phẳng axial (phải)………………………………………………………. 32
Hình 2.3: Minh họa cách đo đường kính động mạch trên xác…………………… 33
Hình 2.4: Các dụng cụ phẫu tích…………………………………………………………… 37
Hình 2.5: Các kềm cắt xương……………………………………………………………….. 38
Hình 2.6: Thước đo Mytatoyo, hiển thị kết quả đến 0,01 mm ………………….. 38
Hình 2.7: Đường kính ĐMC ngực lên đo tại vị trí trên van ĐMC 1mm, đo
trên mặt phẳng vuông góc với trục mạch máu tại vị trí này……. 39
Hình 2.8: Đường kính ĐMC ngực lên đo tại vị trí trước chỗ xuất phát động
mạch thân cánh tay đầu phải 1 mm, đo trên mặt phẳng vuông góc
với trục mạch máu tại vị trí này………………………………………….. 40
Hình 2.9: Đường kính cung ĐMC đo tại trung điểm của cung ĐMC, đo trên
mặt phẳng vuông góc với trục mạch máu tại vị trí này………….. 40
Hình 2.10: Đường kính ĐMC ngực xuống tại vị trí ngay trước khi động mạch
đi qua lỗ ĐMC 1mm, đo trên mặt phẳng vuông góc với trục
mạch máu tại vị trí này. …………………………………………………….. 41
Hình 2.11: Đường kính ĐMC bụng được đo tại các vị trí ngang mức với điểm
giữa các đốt sống thắt lưng, đo trên mặt phẳng vuông góc với
trục mạch máu tại vị trí này……………………………………………….. 42
Hình 2.12: Đường kính ĐMC bụng đo tại vị trí ngay trước chỗ chia động
mạch chậu 1 mm, đo trên mặt phẳng vuông góc với trục mạch
máu tại vị trí này………………………………………………………………. 42
Hình 2.13: Đường kính động mạch chậu chung được đo tại vị trí cách chỗ
xuất phát 1 cm, đo trên mặt phẳng vuông góc với trục mạch máu
tại vị trí này……………………………………………………………………… 43xi
Hình 2.14: Cắt sụn và bộc lộ màng ngoài tim…………………………………………. 44
Hình 2.15: Phẫu tích, bộc lộ tim, phổi, cung động mạch chủ và các nhánh… 44
Hình 2.16: Phẫu tích, bộc lộ động mạch chủ ngực và các nhánh ………………. 45
Hình 2.17: Phẫu tích, bộc lộ vùng bụng…………………………………………………. 46
Hình 2.18: Phẫu tích, bộc lộ động mạch chủ bụng và các nhánh ………………. 46
Hình 2.19: Cách xác định các đốt sống và vị trí tương ứng của các động mạch
………………………………………………………………………………………. 47
Hình 3.1: Cung ĐMC và các nhánh………………………………………………………. 56
Hình 3.2: Cắm kim để xác định vị trí tương đối của ĐMC ngực và đốt sống 62
Hình 3.3: Trường hợp ĐM dưới đòn phải xuất phát trực tiếp từ cung ĐMC. 65
Hình 3.4: Trường hợp cung ĐMC cho hai nhánh: nhánh đầu tiên là thân
chung của thân ĐM cánh tay đầu và ĐM cảnh chung trái, nhánh
thứ hai là ĐM dưới đòn trái……………………………………………….. 66
Hình 3.5: Trường hợp ĐM đốt sống bên trái xuất phát trực tiếp từ cung ĐMC
………………………………………………………………………………………. 67
Hình 3.6: Trường hợp ĐM cảnh chung trái và thân ĐM cánh tay đầu xuất phát
chung thân……………………………………………………………………….. 67
Hình 3.7: Trường hợp ĐM cảnh chung trái và thân ĐM cánh tay đầu xuất phát
chung thân……………………………………………………………………….. 68
Hình 3.8: Trường hợp ĐM đốt sống xuất phát từ cung ĐMC …………………… 69
Hình 3.9: ĐM thận phải xuất phát từ ĐMC ngực, ngang mức D11 …………… 71
Hình 3.10: Trường hợp có 5 ĐM thận trái và 3 ĐM thận phải………………….. 72
Hình 3.11: Trường hợp có 2 động mạch thận ở hai bên …………………………… 72
Hình 3.12: ĐM thận phải xuất phát từ ĐMC bụng, ngang mức đốt sống thắt
lưng thứ I, đi trước tĩnh mạch chủ bụng………………………………. 74
Hình 3.13: Hai động mạch thận phải xuất phát từ ĐMC bụng………………….. 75xii
Hình 4.1: Trường hợp ĐM dưới đòn phải là nhánh cuối cùng, xuất phát trực
tiếp từ cung ĐMC…………………………………………………………….. 92
Hình 4.2: Sơ đồ động mạch dưới đòn phải đi phía sau thực quản……………… 9