Nghiên cứu tính đa hình gen STAT5b và STAT6 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+)

Luận án tiến sĩ y học Nghiên cứu tính đa hình gen STAT5b và STAT6 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+).Ung thư biểu mô (UTBM) tế bào gan là loại ung thư gan nguyên phát thường gặp đứng hàng thứ 6 trong tổng số các bệnh lý ác tính trên toàn thế giới với tỷ lệ tử vong đứng hàng thứ ba trong tổng số các ca tử vong liên quan đến ung thư chỉ sau ung thư phổi và ung thư đại trực tràng [1].
Có nhiều yếu tố nguy cơ dẫnđến UTBM tế bào gan, trong đó hay gặp nhất là nhiễm virus viêm gan B (Hepatitis B virus – HBV) chiếm khoảng 54% số trường hợp xét trên phạm vi toàn cầu, sau đó đến nhiễm virus viêm gan C chiếm 31% và 15% còn lại là các yếu tố nguy cơ khác (lạm dụng rượu, sử dụng thức ăn có Aflatoxin, bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu…)[2], [3]. Tại Việt Nam, tỷ lệ UTBM tế bào gan liên quan đến nhiễm HBV cũng chiếm đa số (62,3%) [4]. Tuy nhiên, không phải tất cả bệnh nhân nhiễm HBV đều tiến triển thành UTBM tế bào gan. Nhiễm HBV có thể gây viêm gan cấp tính tự hồi phục, hoặc tiến triển viêm gan mạn tính, xơ gan, thậm chí chỉ trở thành người mang HBV mạn không triệu chứng[5]. Nguyên nhân dẫn đến sự khác biệt hiện nay vẫn còn nhiều tranh luận. Do đó, nghiên cứu cơ chế gây bệnh của HBV, sự tương tác giữa HBV với các yếu tố liên quan của cơ thể vật chủ để trên cơ sở đó giúp tiên lượng và tìm ra phương pháp điều trị hiệu quả vẫn là một chủ đề hấp dẫn hiện nay.

Trong cơ chế hình thành, tiến triển của ung thư nói chung và UTBM tế bào gan nói riêng có sự hoạt hóa bất thường của nhiều con đường tín hiệu nội bào như con đườngWnt/β-catenin, PI3K/Akt/mTOR, Ras/Raf/MAPK, JAK/STAT, Ubiquitin-Proteasome[6]. Đáng chú ý,con đường tín hiệu Janus kinase/signal transducerandactivator of transcription (JAK/STAT) đóng vai trò quan trọng trong dẫn truyền tín hiệu của nhiều cytokine và yếu tố tăng trưởng, chịu trách nhiệm cho các hoạt động chức năng tế bào như tăng trưởng tế bào, duy trì tế bào gốc, biệt hóa tế bào, cũng như điều hòa đáp ứng miễn dịch và đáp ứng viêm[7], [8].Do vậy con đường tín hiệu này có liên quan mật thiết với nhiều bệnh truyền nhiễm, dị ứng và ung thư[7], [9], [10]. Trong số 7 thành viên của gia đình STAT, nhiều nghiên cứu chỉ ra STAT1, STAT2 và STAT4 thể hiện tác động ức chế hình thành ung thư (trong đó có UTBM tế bào gan) cả in vitro và in vivo;ngược lại STAT3 được chứng minh là tác nhân sinh ung thư, kích thích tăng sinh mạch, duy trì quần thể tế bào gốc ung thư, từ đó thúc đẩy sự phát triển, xâm lấn và di căn UTBM tế bào gan [11]. Với STAT5 (gồm STAT5a và STAT5b), STAT6 gần đây đã có một số nghiên cứu công bố về mức độ tăng biểu hiện các gen này trong mô UTBM tế bào gan cao hơn so với mô gan không u [12], [13]. Tuy nhiên, nghiên cứu về tính đa hình của gen STAT5 (nhất là STAT5b) và đặc biệt STAT6 trong mối liên quan với UTBM tế bào gan thì còn khá ít.
Về tính đa hình gen STAT5b, tổng quan y văn trên thế giới ghi nhận một điểm đa hình nucleotide đơn (SNP) rs6503691 có liên quan đến bệnh ung thư vú và một số bệnh ung thư máu (bệnh bạch cầu tủy cấp, bạch cầu tủy mạn…) [14], [15].Trong khi đa hình gen STAT6 chủ yếu được nghiên cứu trên bệnh nhân có bệnh lý liên quan dị ứng như hen phế quản, eczema… và chưa có điểm đa hình nào của gen STAT6 được ghi nhận rõ ràng trong bệnh lý ung thư nói chung và UTBM tế bào gan nói riêng[16], [17] (mới chỉ nghiên cứu mức độ biểu hiện gen STAT5b, STAT6 trong mẫu mô UTBM tế bào gan [12], [13]).Do đó, vai trò của đa hình gen STAT5b và STAT6 trong UTBM tế bào gan ở bệnh nhân có HBsAg (+) cần thiết phải được nghiên cứu làm rõ.
Xuất phát từ lý do trên chúng tôi tiến hành đề tài “Nghiên cứu tính đa hình gen STAT5b và STAT6 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+)” với 2 mục tiêu:
1. Xác định tỷ lệ kiểu gen của đa hình gen STAT5b rs6503691 và một số đa hình gen STAT6 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+).
2. Đánh giá mối liên quan giữa đa hình gen STAT5b rs6503691, một số đa hình gen STAT6 với nguy cơ ung thư và một số yếu tố của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+). 

MỤC LỤC Nghiên cứu tính đa hình gen STAT5b và STAT6 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+)
    Trang
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM ƠN
MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DANH MỤC BẢNG
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
DANH MỤC HÌNH
ĐẶT VẤN ĐỀ    1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU    3
1.1. Dịch tễ học ung thư biểu mô tế bào gan    3
1.1.1.Trên thế giới    3
1.1.2.Tại Việt Nam    4
1.2. Chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan    5
1.2.1.Lâm sàng    5
1.2.2.Xét nghiệm dấu ấn ung thư    6
1.2.3.Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh    8
1.2.4.Phương pháp mô bệnh học hoặc tế bào học    10
1.2.5.Đánh giá giai đoạn ung thư biểu mô tế bào gan    11
1.3. Cơ chế bệnh sinh của ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm virus viêm gan B    12
1.3.1.Cơ chế bệnh sinh chung    12
1.3.2.Cơ chế bệnh sinh nhiễm virus viêm gan B gây ung thư biểu mô tế bào gan    14
1.4. Con đường tín hiệu JAK/STAT    17
1.4.1.Cấu trúc phân tử STATs    18
1.4.2.Hoạt động của con đường tín hiệuJAK/STAT    19
1.4.3.Vai trò của các STAT trong ung thư biểu mô tế bào gan    22
1.5. Gen STAT5bvàSTAT6    25
1.5.1.Gen STAT5b    25
1.5.2.GenSTAT6    30
1.6. Tình hình nghiên cứu đa hình gen STAT5b, STAT6 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan trên thế giới và Việt Nam    38
CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU    39
2.1. Đối tượng nghiên cứu    39
2.1.1.Nhóm nghiên cứu    39
2.1.2.Nhóm chứng    39
2.2. Phương pháp nghiên cứu    40
2.2.1.Thiết kế nghiên cứu    40
2.2.2.Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu    40
2.2.3.Địa điểm, thời gian nghiên cứu    41
2.2.4.Thiết bị, hóa chất dùng trong nghiên cứu    41
2.3. Các bước tiến hành nghiên cứu    44
2.3.1.Lựa chọn đối tượng nghiên cứu    44
2.3.2.Chuẩn bị mẫu máu cho phân tích đa hình gen    47
2.3.3.Phân tích đa hình gen    47
2.4. Các chỉ số nghiên cứu và tiêu chuẩn chẩn đoán    51
2.4.1.Đặc điểm nhóm nghiên cứu    51
2.4.2.Đặc điểm đa hình gen STAT5b rs6503691 và gen STAT6    53
2.4.3.Mối liên quan của các đa hình gen STAT5b rs6503691, STAT6 với nguy cơ ung thư biểu mô tế bào gan và một số yếu tố của UTBM tế bào gan    54
2.5. Phân tích và xử lý số liệu    55
2.6. Đạo đức nghiên cứu    56
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU    58
3.1. Đặc điểm nhóm nghiên cứu    58
3.1.1.Đặc điểm tuổi và giới của các đối tượng nghiên cứu    58
3.1.2.Đặc điểm nhóm tuổi của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan    58
3.1.3.Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan    59
3.1.4.Một số xét nghiệm của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan    60
3.1.5.Một số đặc điểm hình thái u gan    61
3.2. Đặc điểm phân bố kiểu gen của đa hình gen STAT5brs6503691 và một số đa hình genSTAT6     62
3.2.1. Đặc điểm phân bố kiểu gen và alen của đa hình gen STAT5brs6503691    62
3.2.2. Đặc điểm phân bố kiểu gen và alen của đa hình gen STAT6    65
3.3. Mối liên quan đa hìnhgen STAT5brs6503691, một số đa hình gen STAT6 với nguy cơ ung thư biểu mô tế bào gan và một số yếu tố    73
3.3.1.Mối liên quan đa hình gen STAT5brs6503691với nguy cơ ung thư biểu môtế bào gan    73
3.3.2.Mối liên quan một số đa hình gen STAT6 với nguy cơ ung thư biểu mô tế bào gan    74
3.3.3. Mối liên quan đa hình gen STAT5b, STAT6 với một số yếu tố ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan    78
3.3.4. Liên quantổ hợp hai đa hình gen STAT6 rs703817 và rs1059513 với ung thư biểu mô tế bào gan    84
CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN    93
4.1. Một số đặc điểm nhóm nghiên cứu    93
4.1.1.Đặc điểm tuổi và giới    93
4.1.2.Đặc điểm một số triệu chứng lâm sàng    96
4.1.3.Đặc điểm một số xét nghiệm máu    98
4.1.4.Một số đặc điểm khối u gan    99
4.1.5.Đánh giá chức năng gan và giai đoạn bệnh    103
4.2. Tỷ lệ kiểu gencủa đa hình gen STAT5brs6503691và một số đa hình genSTAT6ởbệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có HBsAg (+)    105
4.2.1.Tỷ lệ kiểu gen và alen của đa hình gen STAT5b rs6503691    106
4.2.2.Tỷ lệ kiểu gen và alen của một số đa hình gen STAT6    111
4.3. Mối liên quan đa hình genSTAT5b rs6503691, một số đa hình genSTAT6với nguy cơ ung thư biểu mô tế bào gan và một số yếu tố    117
4.3.1.Mối liên quan đa hình gen STAT6 rs1059513 và rs703817 với nguy cơ ung thư biểu mô tế bào gan    117
4.3.2.Mối liên quan đa hình gen STAT6 rs1059513 và rs703817 với một số yếu tố ở bệnh nhânung thư biểu mô tế bào gan    122
KẾT LUẬN    127
KIẾN NGHỊ    129
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
DANH SÁCH CÁC ĐỐI TƯỢNG THAM GIA NGHIÊN CỨU

DANH MỤC BẢNG

Bảng    Tên bảng    Trang
1.1.    Vai trò của STAT5 trong một số loại ung thư ở người    28
2.1.    Thành phần phản ứng PCR mồi STAT5b    48
2.2.    Thành phần phản ứng PCR mồi STAT6    50
2.3.    Đánh giá chức năng gan theo Child-Pugh    52
2.4.    Bảng phân loại giai đoạn ung thư biểu mô tế bào gan theo Barcelona    53
3.1.    Đặc điểm tuổi và giới của các đối tượng nghiên cứu    58
3.2.    Đặc điểm nhóm tuổi của bệnh nhân UTBM tế bào gan    58
3.3.    Triệu chứng lâm sàng của bệnh nhân UTBM tế bào gan    59
3.4.    Kết quả một số xét nghiệm máu của bệnh nhân UTBM tế bào gan    60
3.5.    Nồng độ AFP huyết tương    60
3.6.    Một số đặc điểm u gan trên chẩn đoán hình ảnh    61
3.7.    Đánh giá chức năng gan và giai đoạn bệnh theo BCLC    62
3.8.    Tỷ lệ kiểu gen, alen của đa hình gen STAT5b rs6503691 ở nhóm UTBM tế bào gan    63
3.9.    Tỷ lệ kiểu gen, alen của một số đa hình gen STAT6 ở nhóm UTBM tế bào gan    67
3.10.    Đa hình genSTAT5b rs6503691 với nguy cơ UTBM tế bào gan    73
3.11.    Đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với nguy cơ UTBM tế bào gan (nhóm chứng người khỏe mạnh)    75
3.12.    Đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với nguy cơ UTBM tế bào gan (nhóm chứng xơ gan)    76
3.13.    Đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với nguy cơ UTBM tế bào gan (nhóm chứng không UTBM tế bào gan)    77
3.14.    Mối liên quan giữa đa hình gen STAT5brs6503691, STAT6 rs703817, rs1059513 với tuổi    78
3.15.    Mối liên quan đa hình gen STAT5brs6503691 và STAT6 rs703817, rs1059513 với gánh nặng khối u ở bệnh nhân UTBM tế bào gan    79
3.16.    Mối liên quan đa hình gen STAT5brs6503691 và STAT6 rs703817, rs1059513 với một số kết quả xét nghiệm máu    81
3.17.    Mối liên quan đa hình gen STAT5brs6503691 vàSTAT6 rs703817, rs1059513 với giai đoạn UTBM tế bào gan theo BCLC    83
3.18.    Phân bố tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 ở nhóm UTBM tế bào gan so với người khỏe mạnh    85
3.19.    Phân bố tổ hợp 2 đa hình gen STAT6 rs703817 và rs1059513 ở nhóm UTBM tế bào gan so với nhóm xơ gan    86
3.20.    Phân bố tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 ở nhóm UTBM tế bào gan so với nhóm không ung thư    87
3.21.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với nguy cơ UTBM tế bào gan (nhóm chứng người khỏe mạnh)    88
3.22.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với nguy cơ UTBM tế bào gan (nhóm chứng xơ gan)    88
3.23.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với nguy cơ UTBM tế bào gan (nhóm chứng không UTBM tế bào gan)    89
3.24.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với tuổi ở bệnh nhân UTBM tế bào gan    89
3.25.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với gánh nặng khối u ở bệnh nhân UTBM tế bào gan    90
3.26.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với một số kết quả xét nghiệm máu ở bệnh nhân UTBM tế bào gan    91
3.27.    Tổ hợp 2 đa hình genSTAT6 rs703817 và rs1059513 với giai đoạn UTBM tế bào gan theo BCLC    92

 
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ    Tên biểu đồ    Trang
3.1.    So sánh phân bố kiểu gen của đa hình gen STAT5b rs6503691 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    64
3.2.    So sánh phân bố kiểu alen của đa hình gen STAT5b rs6503691 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    65
3.3.    So sánh phân bố kiểu gen của đa hình genSTAT6 rs324015 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    69
3.4.    So sánh phân bố kiểu alen của đa hình gen STAT6 rs324015 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    69
3.5.    So sánh phân bố kiểu gen của đa hình gen STAT6 rs4559 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    70
3.6.    So sánh phân bố kiểu alen của đa hình gen STAT6 rs4559 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    70
3.7.    So sánh phân bố kiểu gen của đa hình genSTAT6 rs703817 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    71
3.8.    So sánh phân bố kiểu alen của đa hình genSTAT6 rs703817 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    71
3.9.    So sánh phân bố kiểu gen của đa hình genSTAT6 rs1059513 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    72
3.10.    So sánh phân bố kiểu alen của đa hình genSTAT6 rs1059513 ở nhóm UTBM tế bào gan, xơ gan và người khỏe mạnh    72

 
DANH MỤC HÌNH

Hình    Tên hình    Trang
1.1.    Hướng dẫn thực hành lựa chọn hệ thống giai đoạn ung thư biểu mô tế bào gan    12

1.2.    Cấu trúc phân tử protein STAT    18

1.3.    Hoạt động của con đường tín hiệu JAK/STAT    21

1.4.    Vai trò của STAT3 trong UTBM tế bào gan    24
1.5.    Vị trí genSTAT5 trên nhiễm sắc thể số 17    26
1.6.    Cấu trúc proteinSTAT5b và các vị trí phosphoryl hóa    27
1.7.    Cấu trúc genSTAT6    31
1.8.    Cấu trúc protein STAT6    32
1.9.    Con đường tín hiệu IL4/STAT6    33
1.10.    Vị trí các đa hình gen STAT6    37
2.1.     Máy PCR Mastercycler® nexus X2    42
2.2.    Máy chụp ảnh điện di BIO-DOC-IT    42
2.3.    Sơ đồ thiết kế nghiên cứu    57
3.1.    Kết quả điện disau ủ HaeIII mẫu H12A-H58A    63
3.2.    Kết quả điện di sau ủ HaeIII mẫu C318-C348    63
3.3.    Hình ảnh điểm đa hình rs4559    65
3.4.    Hình ảnh điểm đa hình rs1059513    66
3.5.    Hình ảnh điểm đa hình rs703817    66
3.6.    Hình ảnh điểm đa hình rs324015    67